بررسی تحولات افغانستان
چالش ترانزیتی میان افغانستان و پاکستان ریشه در چالش‌های دیرینه سیاسی میان این دو کشور دارد. دستکم از دهه 1330 و با سیاست‌های پشتونستان‌خواهی داوودخان نخست وزیر وقت ظاهرشاه، پاکستان از فرصت‌های ترانزیتی به مثابه ابزار فشار علیه دولت افغانستان استفاده کرده است. مروری بر تاریخی نشان می‌دهد که این ابزار فشار، همیشه وضعیت بازار و ترانزیت افغانستان را تحت تأثیر قرار داده و منجر به نارضایتی‌های داخلی از حکومت افغانستان نیز شده است.
دولت پیشین افغانستان برای حل چالش‌های ترانزیتی با پاکستان، توافقنامه «آپتا» را با این کشور به امضا رساند. اما به دلیل این که چالش ترانزیتی میان افغانستان و پاکستان همواره ریشه در سیاست داشته است، این توافقنامه نیز نتوانست چالش‌های ترانزیتی بین دو کشور را حل کند. براساس مفاد این توافقنامه، کامیون‌های تجاری دو کشور باید از خاک یکدیگر عبور و کالاهای تجاری افغانستان را به جنوب آسیا و اموال تجاری پاکستان را به بازارهای آسیای مرکزی انتقال می‌دادند.
به رغم اجرای این توافقنامه از جانب افغانستان، اما پاکستان هیچ گاه به کامیون‌های تجاری افغانستان اجازه تردد به کشورهای جنوب آسیا مخصوصا هند را نداد. تخلیه کالاهای ترانزیتی مخصوصا میوه و سبزیجات افغانستان در بنادر پاکستان و طولانی شدن بارگیری و ترانزیت آن به بازارهای جنوب آسیا، همه ساله باعث از بین رفتن این کالاهای تجاری زود مصرف گردیده است.
باروی‌کار آمدن حکومت طالبان، انتظار بر این بود که چالش ترانزیتی بین افغانستان و پاکستان برای همیشه حل شود و یا حداقل از مسیر ترانزیت به عنوان ابزار فشار دیپلماتیک استفاده نشود. به رغم این انتظارات، یک سال پس از سپری شدن حکومت طالبان، حتی با تمدید توافقنامه آپتا، بار دیگر چالش‌های ترانزیتی از سوی پاکستان در قبال کالاهای تجاری افغانستان آغاز شد.
سال گذشته، همزمان با فصل صدور میوه‌های افغانستان به بازارهای جنوب آسیا و هند، دستکم سه بار مرزهای تجاری تورخم و اسپین بولدک برای روزهای متوالی از جانب پاکستان مسدود گردید که علاوه بر ضررهای مالی، تشنج سیاسی بین کابل و اسلام آباد را سبب شد. در حالی که انتظار می‌رفت چالش ترانزیتی بین افغانستان و پاکستان در سال جاری حل و فصل شود ولی پاکستان به صورت غیر منتظره و بی‌سابقه تعرفه‌های گمرکی را برای میوه‌های صادراتی افغانستان به جنوب آسیا و هند به 18 در صد افزایش داد. این در حالی است که در سالیان گذشته برخی از میوه‌های صادراتی افغانستان تعرفه صفر داشت. از آن جا که افغانستان یک کشور توسعه نیافته و مبتنی بر کشاورزی سنتی است، این سیاست پاکستان، آسیب جدی به بازرگانان افغانستان و بخش کشاورزی افغانستان وارد کرده است.
تداوم این نوع سیاست پاکستان باعث شد که حکومت طالبان ناگزیر در امتداد سیاست ترانزیتی نظام جمهوری، راه‌های تجاری جایگزین را برای افغانستان جستجو کند. سال گذشته، هیئت‌های مختلف اقتصادی افغانستان به رهبری ملا برادر معاون اقتصادی رئیس الوزاری حکومت طالبان از کشورهای آسیای مرکزی و ایران دیدار کردند و درباره گسترش ترانزیت جاده‌ای و ریلی با این کشورها به توافقاتی دست یافتند.
اما آیا جستجوی راه‌های ترانزیتی جایگزین، مشکل چالش ترانزیتی – سیاسی بین پاکستان و افغانستان را حل خواهد کرد؟ در پاسخ باید گفت که راه‌های ترانزیتی جایگزین به رغم خلق فرصت‌های جدید برای افغانستان، باعث بی‌نیازی کامل افغانستان از بنادر پاکستان نخواهد شد. علاوه بر این، این سیاست ترانزیتی حکومت طالبان چالش‌های سیاسی بین حکومت طالبان و پاکستان را بیش از گذشته تعمیق خواهد کرد.
دولت پاکستان در طول دو دهه گذشته به عنوان حامی اصلی گروه طالبان در برابر نظام جمهوری مطرح بود. از این رو، دولت پاکستان سود خالص را از روی کار آمدن حکومت طالبان در افغانستان انتظار داشت. با این نگاه، اسلام آباد، تلاش حکومت طالبان برای یافتن راه‌های ترانزیتی جایگزین را به مثابه گریز طالبان از مرکز سیاست‌های پاکستان و جستجو برای ابزار کنشگری جدید افغانستان در منطقه می‌داند. این نوع رفتارهای متقابل، قطعا راهبرد سیاست‌خارجی پاکستان را در قبال حکومت طالبان دچار تغییرات اساسی خواهد کرد.
عوامل اصلی تنش در ترانزیت و تجارت بین افغانستان و پاکستان
چالش‌های ترانزیتی بین افغانستان و پاکستان یک پدیده عارضی و مقطعی نیست، بلکه این مشکلات ریشه در چالش‌های سیاسی بین دو کشور دارد. منازعات مرزی بین افغانستان و پاکستان، چگونگی روابط کابل- دهلی، نگاه انحصاری پاکستان در ترانزیت منطقه‌ای مخصوصا بندر گوادر و طرح ریلی ترانس – افغان و چگونگی روابط حکومت طالبان با تحریک طالبان پاکستان، همه عواملی هستند که باعث تنش بین کابل و اسلام آباد شده‌اند.
به نظر می‌رسد که دولت پاکستان با سیاست اخراج گسترده مهاجرین افغان و استفاده ابزاری از فشارهای ترانزیتی و اکنون با ادعای حضور اعضای تحریک طالبان پاکستان در خاک افغانستان، تلاش دارد حکومت طالبان را برای پذیرش مطالبات سیاسی خود تحت فشار قرار دهد.
بدون توجه به ماهیت ادعا و مطالبات پاکستان، دولت‌های افغانستان در طول سالیان گذشته نتوانسته‌اند سازوکار راهبردی را برای حل دائمی تنش‌های سیاسی- تاریخی خود با پاکستان ایجاد کنند. بایسته است حکومت طالبان به عنوان قدرت حاکم افغانستان، جسارت و سنجش تاریخی به خرج دهد و منازعات مرزی و سیاسی خود را با پاکستان با یک سازوکار بین‌المللی برای همیشه حل و فصل کند.
