بررسی تحولات افغانستان
بر اساس منابع تاریخی، ورود تشیع در افغانستان به قرن اول هجری در زمان خلافت حضرت علی (ع) بر می‌گردد. اهالی غور یا همان غرجستان تاریخی، نخستین مردمانی بودند که با دریافت لوا / پرچم منسوب به حضرت علی(ع)، حکومت شیعی تشکیل دادند. قیام حضرت یحیی (ع) در شمال افغانستان، حضور شیعیان در سیستان و غزنین تاریخی، شخصیت‌های شیعی مانند ابوخالد کابلی، بیانگر جایگاه تاریخی اهل بیت (ع) به ویژه امام حسین (ع) در میان ساکنان سرزمین افغانستان است.
متاسفانه منابع تاریخی از چگونگی عزاداری شیعیان افغانستان در سوگ شهادت حسین بن علی (ع) نواده پیامبر اسلام (ص) در ماه محرم روایت روشن و دقیق ارائه نمی‌کنند. با این حال، منابع پژوهشی معاصر بیان می‌دارند که عزاداری آئینی و مناسکی بر شهدای کربلا به نیمه قرن چهارم هجری در زمان سلطنت آل بویه بر می‌گردد.
در افغانستان، روضه خوانی و مرثیه سرایی به شکل امروزی، از اوایل قرن دهم هجری و بعد از انتشار کتاب «روضةالشهدا» توسط ملا حسین واعظ کاشفی هروی مرسوم شد. در شیوه مقتل نویسی نیز «روضةالشهدا» نخستین اثر فارسی است که در سوگ شهدای کربلا نوشته شده است. سبک و ساختار روایت کتاب باعث شد که این کتاب در طول ادوار گذشته همیشه مورد توجه و استفاده مقتل خوانان قرار بگیرد. به همین دلیل است که به مقتل‌خوانی، «روضه خوانی» و به مرثیه سرایان در افغانستان «روضه خوان» گفته می‌شود.
رابطه حکومت‌های افغانستان با مراسم ماه محرم
عزاداری بر شهدای کربلا (ع) و دیگر مناسک مذهبی شیعیان افغانستان، در زمان حکومت عبدالرحمن خان به صورت رسمی ممنوع قرار شد و شیعیان ناگزیر برای بقای خود، تقیه را به عنوان یک تاکتیک در پیش گرفتند. با روی کار آمدن حکومت امان الله خان شاه نوگرای افغانستان در اول قرن گذشته، شیعیان دوباره آزادی نسبی برای عزاداری و گرامیداشت شهادت امام حسین (ع) به دست آوردند. با حضور شخص امان الله خان در مراسم عزاداری شیعیان در روز عاشورا، این سنت حسنه در تاریخ معاصر افغانستان ادامه یافت و بعدها شخص ظاهرشاه به دلیل روابط نیکی که با آیت‌الله شیخ میر علی احمد حجت کابلی داشت بر تحکیم این سنت ادامه داد. در حکومت جمهوری داوودخان، نظام دموکراتیک خلق افغانستان، نظام مجاهدین و تا پایان نظام جمهوریت در سال 1400 شمسی، همواره شخص اول حکومت در روز عاشورا با تشریفات خاصی در مراسم عزاداری شیعیان حضور یافتند.
عزاداری ماه محرم نزد اهل سنت افغانستان
بیشتر منابع و پژوهشگران، ملاحسین واعظ کاشفی صاحب «روضةالشهدا» را متمایل به طریقه نقشبندیه دانسته‌اند که یکی از فرقه‌های صوفیان اهل سنت در افغانستان است. وی در سال 910 هجری قمری در هرات وفات یافت و آرامگاه او در «عیدگاه هرات» زیارتگاه صوفیان اهل دل است. این نکته تاریخی نشان می‌دهد که مراسم عزاداری بر شهدای کربلا، مختص یک مذهب خاص در افغانستان نبوده است بلکه تمام مسلمانان این کشور اعم از شیعه و سنی شهادت امام حسین(ع) را گرامی می‌داشته‌اند.
محمد آصف آهنگ تاریخ نگار مشهور افغانستان در کتاب «یادداشت‌ها و برداشت‌ها از کابل قدیم» در مورد عزاداری اهل سنت در افغانستان می‌نویسد:«در خانقاه‌ها و زیارتگاهها، مؤمنین در شب عاشورا جمع می‌شوند و ذکر می‌گویند و مرثیه می‌خوانند و ستایش خدا و نعت پیامبر اسلام (ص) و اهلبیت (ع) را جاری می‌سازند و عَلَم مبارک را از خانقاه و زیارتگاهها بیرون آورده و حمدگویان و ذکرکنان به طرف زیارت تمیم انصار (ره) می‌برند و شب تا سحر به ذکر و خواندن مشغول بوده و صبح روز عاشورا، عَلَم مبارک را ذکرگویان به خانقاه و زیارات برمی‌گردانند.» او در ادامه می‌نویسد که عزاداران اهل سنت در روز عاشورا برای گرامیداشت از شهدای کربلا غذاهای نذری از قبیل«شله زرد»،«شله گوشتی»، «حلوا» و «شربت» خیرات می‌کنند.
علاوه بر این گزارشات تاریخی، در دو دهه اخیر با تأسیس شبکه‌های مختلف تلویزیونی در افغانستان، مردم افغانستان شاهد گرامیداشت حادثه کربلا در نماز جمعه دهه اول محرم و همچنین در ایام تاسوعا و عاشورا در میان اهل سنت افغانستان بوده‌اند. در سالیان اخیر، در برخی مناطق، اهل سنت برای پاسداشت از شهادت مظلومانه حسین بن علی (ع) نواده پیامبر اسلام، در روز عاشورا به تهیه و پخش غذای نذری می‌پردازند.
شیوه‌های عزاداری ماه محرم در میان شیعیان افغانستان
آئین و مناسک عاشورایی با خرده فرهنگ‌های محلی در افغانستان آمیخته شده است. از این رو برخی جلوه‌های مناسک عاشورایی در مناطق مختلف افغانستان باهم تفاوت دارند. در این بین، آئین‌های عاشورایی در میان شیعیان افغانستان عناصر مشترک خود را همچنان حفظ کرده است. سخنرانی واعظان، «عَلَم کِشی» در روز هفتم محرم، مراسم «گهواره علی اصغر» در روز نهم عاشورا، تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی در روز عاشورا، سینه زنی، برپایی سقاخانه در خیابان‌ها و توزیع غذای نذری از جمله آئین‌های عزاداری مشترک شیعیان افغانستان هستند.
در سالیان اخیر، آئین‌های دیگری مانند شب شعر عاشورایی، میزگردهای تلویزیونی، افروختن شمع در شام غریبان نیز در مراسم‌های ماه محرم در میان شیعیان برگزار می‌شوند. علاوه بر این، به پیشنهاد برخی بزرگان تشیع، در زمان جمهوریت، بانک خون سیدالشهدا در وزارت صحت عامه تأسیس شد که عاشقان حسینی در روز عاشورا با مراجعه به مراکز اهدای خون، به یاد شهدای کربلا خون هدیه می‌کنند.
بدون شک، یاد و خاطره حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام نواده پیامبر گرامی اسلامی در قلوب مردم مسلمان افغانستان همواره زنده خواهد ماند.
