بررسی تحولات افغانستان
بر اساس برآوردهای صورت گرفته، حجم تجارت جهانی در دو دهه آینده به دو و حتی سه برابر کنونی افزایش خواهد یافت. از همین روی، کشورها به دنبال توسعه زیرساختهای ترانزیتی خود در همه زمینه‌ها هستند تا سهم بیشتری از تجارت جهانی را نصیب خود کنند. در این میان، حکومت طالبان در افغانستان نیز به دنبال بازتعریف جایگاه این کشور است تا علاوه بر مقبولیت خود در صحنه جهانی، با افزایش درآمدهای ارزی بتواند سطح معیشت افغان‌ها را تقویت کند.
افزایش اهمیت کریدور شمال- جنوب
یکی از مزایای مهم افغانستان، همسایگی با ایران می‌باشد که از موقعیت ویژه در اتصالات منطقه‌ای برخوردار است. در واقع ایران به عنوان مرکز کریدورهای شمال- جنوب و شرق- غرب عمل می‌کند و به دلیل ژئواکونومی خاص آن، تلاش برخی کشورها جهت حذف ایران از مسیرهای ترانزیتی تاکنون مثمر ثمر نبوده است. در این میان، یکی از مسیرهای مهم و راهبردی در تجارت بین‌الملل که پس از جنگ اوکراین بر اهمیت آن افزوده شد، کریدور حمل و نقل شمال- جنوب است که روسیه را از طریق ایران به بنادر هند متصل می‌کند.
کریدور شمال- جنوب تقریبا سه دهه پیش بین روسیه، ایران و هند راه‌اندازی شد و سپس کشورهای مختلف مانند آذربایجان، ارمنستان، قزاقستان، ترکمنستان و … به آن محلق شدند. اما این مسیر به دلایل مختلقی نتوانست در سه دهه اخیر عملیاتی شود، اما با وجو.د تحریم‌های اقتصادی غرب علیه ایران و به ویژه روسیه، به تازگی این کشورها توجه ویژه‌ای به راه‌اندازی کریدور شمال-جنوب داشته‌اند.
این کریدور ترانزیتی از سه شاخه تشکیل شده است. بخش غربی آن شامل روسیه-آذربایجان-ایران، بخش دریا شامل اتصال روسیه و ایران از طریق خزر و بخش شرقی آن شامل روسیه-قزاقستان-ترکمنستان- ایران است. در این میان، بخش غربی و دریایی آن به دلیل مشکلات زیرساختی مانند عدم تکمیل راه آهن رشت-آستار و همچنین تنش‌های ژئوپلیتیکی مانند جنگ آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ، تاکنون نتوانسته به نتیجه برسد. اما بخش شرقی آن تا حدودی توانسته بر چالش‌ها غلبه و انتقال بار از آسیای مرکزی و روسیه به هند را امکان‌پذیر کند. حتی بر اساس توافق کشورهای مسیر شرقی، از اوایل سال ۲۰۲۳ هرگونه استفاده از خدمات ریلی این کشور مشمول تخفیف ۲۰ درصدی خواهد شد.
احتمال اتصال افغانستان
رونق گرفتن شاخه شرقی کریدور شمال – جنوب باعث می‌شود تا فرصت بهره‌مندی از مزایای آن برای همسایگان شرقی ایران یعنی افغانستان و پاکستان فراهم و به دنبال پیوستن به این کریدور بین‌المللی باشند. به ویژه که با تکمیل شدن راه آهن خواف- هرات این بستر برای افغانستان بیشتر از پیش فراهم خواهد شد. باید توجه داشت که اتصال افغانستان به کریدور شمال- جنوب باعث دسترسی این کشور به بازارهای آسیای مرکزی، خلیج فارس و هند را فراهم می‌کند. در همین راستا، حکومت طالبان در دو سال اخیر بارها اعلام کرده که به دنبال سرمایه‌گذاری در بنادر شمالی و جنوبی ایران است.
اخیرا مقام‌های وزارت صنعت و تجارت حکومت سرپرست افغانستان اعلام کردند که در سال ۱۴۰۲ افغانستان به ارزش ۲ میلیارد و ۲۵ میلیون دلار تبادلات تجارتی با جمهوری اسلامی ایران داشته است. مقامات حکومت طالبان، بندر چابهار ایران را یکی از بنادر مهم تجاری برای انتقال کالاهای صادراتی و وارداتی این کشور دانسته و تاکید کرده‌ند که این بندر ارزان‌ترین و امن‌ترین مسیر برای انتقال کالاهای بازرگانان افغان است. سرمایه گذاری حکومت طالبان در بندر چابهار و ایجاد منطقه ویژه اقتصادی نشان دهنده تغییر استراتژیک در رویکرد اقتصادی و ژئوپلیتیکی این کشور است. در همین راستا و در تیرماه سال گذشته تفاهمنامه سرمایه گذاری ۵۰ میلیون دلاری شرکت افغانستانی در بندر کاسپین بین منطقه آزاد انزلی و شرکت داخلی طی مراسمی با حضور دبیر شورای عالی مناطق آزاد امضا شد.
علاوه بر این کریدور شمال – جنوب می‌تواند تجارت دوجانبه افغانستان با ایران و هند را نیز تقویت کند. هند در سالهای اخیر متعهد شد تا براساس توافق سه جانبه چابهار اقلام ضروری افغانستان مانند گندم را تامین کند که این امر از طریق پاکستان میسر نبود. در واقع رونق گرفتن بخش شرقی کریدور شمال- جنوب تجارت دو کشور افغانستان و هند را تسهیل خواهد کرد.
یکی دیگر از مزایای کریدور شمال- جنوب، دسترسی به همه کشورهای آسیای مرکزی است که با وجود داشتن مرز مشترک با سه کشور این منطقه یعنی ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان، این مهم به دلیل نبود زیرساختهای ترانزیتی زیاد محقق نشده است. آسیای مرکزی فرصت‌های بسیاری مانند پروژه برقی کاسا-۱۰۰۰ و طرح گازی تاپی برای افغانستان دارد که می تواند از طریق توسعه تجارت دوجانبه و چندجانبه، اجرای آنها را تسهیل کرد.
پیش از این نزدیک به ۸۰ درصد تجارت افغانستان از طریق پاکستان انجام می‌شد، اما به دلیل بسته شدن مکرر مرزهای پاکستان و افزایش عوارض، تجار افغان به مسیرهای جایگزین ایران و کشورهای آسیای مرکزی روی آورده‌اند که کریدور شمال- جنوب می‌تواند این امر را تقویت و حجم مبادلات را افزایش دهد. تصمیم استراتژیک حکومت طالبان برای دور زدن پاکستان با سرمایه‌گذاری در ایران، گام بزرگی به سوی هدف دولت افغانستان برای تنوع بخشیدن به مشارکت‌های تجاری و اقتصادی خود خارج از پیوندهای سنتی خود با سایر کشورهای همسایه است.
نتیجه‌گیری
در حال حاضر، کریدور شمال- جنوب به عنوان یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی می‌تواند پیامدهای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی مهمی در پی داشته باشد. در این میان، توسعه شاخه شرقی آن به افغانستان می‌تواند مزایای مهمی برای افغانستان و البته ایران داشته و موجب معامله برد- برد شود. این توسعه ممکن است پیامدهای ژئوپلیتیکی گسترده‌تری داشته و بر پویایی قدرت منطقه‌ای تأثیر بگذارد. این امر می‌تواند منجر به همسویی مجدد منافع اقتصادی و استراتژیک در منطقه گردد و رونق اقتصادی ویژه‌ای به کشورهای شامل در شاخه شرقی کریدور شمال – جنوب بخشد.
