بررسی تحولات افغانستان
آمو دریا (رود آمو) بزرگ‌ترین رودخانه شمال افغانستان با دِبی آب ۲.۵۲۵ متر مکعب در ثانیه، مرز مشترک بین افغانستان با سه کشور تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. آمو دریا به دلیل حجم بالای آب و جریان یافتن در دو کشور ازبکستان و ترکمنستان، برای این دو کشور آسیای مرکزی نقش حیاتی را دارد و چرخه اقتصاد کشاورزی ازبکستان و ترکمنستان تا حد زیادی متکی به آب این رودخانه است. بر اساس آمارها، این دو کشور حدود ۹۰ درصد آب آمو را در طول سال مصرف می‌کنند.
افغانستان یکی از شرکای آب رودخانه آمو است که طبق آمارها ۲۵ تا ۳۰ درصد آب آن را تأمین می‌کند اما کمترین بهره را از این رودخانه می‌برد. موردی که می‌تواند این معادله را کاملاً دگرگون سازد، احداث کانال قوش تپه در شمال افغانستان است. این کانال که طرح اولیه آن در زمان حکومت محمد داوود (۱۳۵۲-۱۳۵۷) ریخته شد، در حکومت طالبان فرصت اجرایی شدن را به‌دست آورده است. این کانال از ولسوالی کلدار ولایت بلخ شروع و با گذشتن از شهرک بندری حیرتان و ولسوالی دولت‌آباد ولایت بلخ و ولسوالی آقچه ولایت جوزجان، به ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب ختم می‌شود. بر اساس طرح ارائه شده، این کانال در سه فاز و در مدت پنج سال تکمیل خواهد شد که فاز اول آن تکمیل شده است. طول این کانال ۱۸۵ کیلومتر، عرض آن به طور متوسط ۱۱۰ متر و عمق آن حدود 8 متر ذکر شده است که قرار است حدود ۶۶۸.۴ مترمکعب آب را که تقریباً معادل ۲۵ درصد آب رودخانه آمو می‌باشد، به داخل خاک افغانستان هدایت و ۷۰۰ هزار هکتار زمین را آبیاری کند. طبیعی است که در صورت تکمیل این پروژه کلان، افغانستان به لحاظ اقتصادی به تحول بزرگی دست خواهد یافت و در برخی از اقلام کشاورزی به خصوص گندم به خودکفایی نزدیک می‌شود. به صورت مقایسه‌ای می‌توان کانال قوش تپه را با کانال قره‌قور در ترکمنستان که آن نیز از رودخانه آمو منشعب می‌شود، همطراز دانست.
در کنار این صورت روشن، جنبه تاریکی که کانال قوش تپه به همراه دارد، بروز واکنش منفی کشورهای ازبکستان و ترکمنستان و ترس امنیتی شدن روابط این دو کشور با افغانستان است. به صورت جسته گریخته برخی منابع غیر رسمی درباره نگرانی ازبکستان در این باره خبرهایی را منتشر کرده‌اند اما به تازگی مجله اکونومیست گزارشی تحلیلی در این باره منتشر کرد. اکونومیست در این مطلب با عملیات احداث این کانال توسط حکومت طالبان اشاره کرد و آن را پروژه بزرگی در شمال افغانستان عنوان کرد که خطر افزایش تنش‌های منطقه‌ای را به دنبال خواهد داشت. این مطلب از احتمال درگیر شدن دو همسایه شمالی با حکومت طالبان به دلیل پروژه قوش تپه خبر داد. هر چند افغانستان ذیحق است تا حقابه خود از رودخانه آمو را مورد استفاده قرار دهد اما دو کشور پایین‌دست در حال استفاده از سهم افغانستان هستند و همین موضوع سبب خواهد شد که ازبکستان و ترکمنستان از این پروژه متضرر شوند. مذاکرات حکومت افغانستان با اتحاد جماهیر شوروی سابق برای تعیین حقابه افغانستان در سال ۱۹۷۷ بدون نتیجه پایان یافت و سهم افغانستان از آمو دریا نامشخص باقی مانده است و این آتش زیر خاکستر اکنون ممکن است شعله رو گردد و فضای تعامل دوستانه افغانستان با دو همسایه شمالی را دچار تنش سازد. با این که رسماً دو کشور ازبکستان و ترکمنستان تا هنوز واکنشی در این زمینه نداشته‌اند اما در دراز مدت ناظر به فاکتورهایی که مجله اکونومیست خاطر نشان کرده است، درگیر شدن افغانستان با دو همسایه شمالی تقریباً اجتناب ناپذیر خواهد بود. در این زمینه تنها راه حل پیشنهادی این است که هر سه کشور با ایجاد یک کمیته مشترک، با توجه به شرایط طبیعی و در روشنی حقوق و اسناد بین‌المللی موجود برای مدیریت بحران احتمالی آینده، توافق‌نامه جامعی در خصوص بهره‌برداری از آب جاری مشترک با رعایت اصل «استفاده معقول و منصفانه» به امضاء برسانند.
