بررسی تحولات افغانستان
آب یکی از بنیادیترین مؤلفههای توسعه پایدار در جوامع انسانی بهشمار میرود و در کشورهایی با اقلیم خشک و نیمهخشک، نقش آن بهمراتب حیاتیتر است. افغانستان نیز به دلیل محدودیت بارندگی، نوسانات اقلیمی و وابستگی شدید بخش کشاورزی به منابع آب سطحی، همواره با چالش مدیریت منابع آبی روبهرو بوده است. در چنین شرایطی، هرگونه برنامه توسعهای بدون درنظرگرفتن مدیریت علمی آب، با ناکامی مواجه خواهد شد. از اینرو، پروژههای مهار، تنظیم و توزیع آب در افغانستان نهتنها پروژههای زیربنایی، بلکه پروژههایی با ماهیت راهبردی محسوب میشوند. در این میان، پروژه کانال شاهی لغمان بهعنوان یکی از بزرگترین طرحهای آبیاری در شرق افغانستان، نمونهای شاخص از تلاش برای پیوند مدیریت آب با توسعه کشاورزی و بهبود معیشت روستایی است.
پیشینه تاریخی و تداوم کانال شاهی لغمان
ایده احداث کانال شاهی لغمان ریشه در سیاستهای توسعهای دوره ریاستجمهوری سردار محمد داوود خان دارد؛ دورهای که برای نخستینبار نگاه دولت افغانستان به مهار آبهای سطحی و توسعه شبکههای آبیاری، شکلی منسجم و ملی به خود گرفت. هدف اصلی این طرح، بهرهبرداری منظم از منابع آبی رودخانه الینگار ولایت لغمان و تبدیل زمینهای بکر و کمبازده به اراضی قابل کشت بود. با این حال، تحولات سیاسی چند دهه گذشته مانع از اجرای کامل این طرح شد. در دوره نظام جمهوریت، بخشی از پروژه به مرحله اجرا رسید و قرار گزارشها، حدود پانزده درصد آن تکمیل گردید، اما پس از تغییر نظام در سال ۱۴۰۰، این پروژه متوقف شد و برای مدتی از اولویتهای اجرایی خارج گردید.
اهمیت اقتصادی و کشاورزی کانال شاهی لغمان باعث شد که حکومت طالبان این پروژه آبی را در دستور کار قرار دهد. این امر نشان میدهد که سیاست مهار و مدیریت آب، فراتر از تغییر نظامهای سیاسی، بهعنوان یک ضرورت ساختاری برای افغانستان باقی مانده است. اجرای دوباره پروژه کانال شاهی لغمان بر پایه تصمیم معاونت اقتصادی ریاست الوزراء حکومت طالبان صورت گرفت. در تاریخ ۲۹ شهریور/ سنبله ۱۴۰۲، کمیسیون اقتصادی افغانستان زیر نظر ملا برادر آخوند طی نشستی ویژه، بر لزوم بازنگری فنی و اجرای مجدد این پروژه تأکید کرد. بر اساس این مصوبه، وزارت آب و انرژی بههمراه وزارت زراعت، مالداری و آبیاری مکلف شدند مطالعه فنی جامعی را در مورد کانال شاهی لغمان انجام دهند و نتایج آن را به کمیسیون ارائه کنند. پس از تکمیل این بررسیها، پروژه رسماً در بودجه توسعهای سال ۱۴۰۳ گنجانده شد و به این ترتیب، از مرحله تصمیمگیری سیاسی وارد مرحله اجرایی شد.
عملیات اجرایی کانال شاهی لغمان بهطور رسمی در ۲۴ شهریور/ سنبله ۱۴۰۳ آغاز گردید که این موضوع نشاندهنده شکلگیری یک چارچوب نهادی نسبتاً منظم برای پیشبرد پروژههای آبی در شرایط کنونی افغانستان است.
جایگاه کانال در حوضه آبی افغانستان
افغانستان از نظر هیدرولوژیک به پنج حوضهٔ اصلی آبی تقسیم میشود که این تقسیمبندی بر اساس جهت جریان رودخانهها و محل تخلیهٔ آبها صورت گرفته است.
«حوضهٔ آبی آمو» در شمال و شمالشرق افغانستان قرار دارد و رودهایی چون آمو، پنج، کوکچه و کندز را دربر میگیرد و آبهای آن به آسیای میانه تخلیه میشود.
«حوضهٔ آبی شمال» یک حوضهٔ بسته است که رودهای آن مانند بلخاب و سرپل به دریاهای آزاد راه ندارند و آب آنها عمدتاً در دشتها مصرف یا تبخیر میشود.
«حوضهٔ آبی غرب» شامل هریرود و مرغاب است و آب آن به ایران و ترکمنستان جریان مییابد.
«حوزهٔ آبی هلمند» که از بزرگترین حوزههاست، بخشهای وسیعی از مرکز و جنوب کشور را در استانهای دایکندی، ارزگان، هلمند و نیمروز پوشش میدهد و آب آن به هامون سیستان میریزد.
«حوضهٔ آبی کابل» نیز شامل رود کابل، کنر و لغمان است که در نهایت به رود سند در پاکستان میپیوندد.
کانال شاهی لغمان از نظر هیدرولوژیک در حوزهٔ آبی کابل قرار دارد، زیرا آب آن از رود لغمان و شاخههای وابسته به رود کابل تأمین میشود و در چارچوب همین نظام آبریز، عمل میکند.
موقعیت جغرافیایی و مشخصات فنی کانال
کانال شاهی لغمان در ولسوالی/ شهرستان الینگار ولایت لغمان در شرق افغانستان موقعیت دارد. این کانال بر اساس طرح نهایی، طولی معادل هفتاد کیلومتر دارد و اجرای آن در دو فاز برنامهریزی شده است. هدف اصلی پروژه، آبیاری حدود بیست هزار هکتار زمین کشاورزی است که بخش قابلتوجهی از آن در حال حاضر یا بکر است یا بهدلیل کمبود آب، بهرهوری پایینی دارد.
فاز نخست پروژه شامل سی کیلومتر از مسیر کانال است که خود به چهار بخش اجرایی تقسیم میشود. بخش نخست این فاز به طول ششونیم کیلومتر، نقطه آغازین اجرای عملی پروژه محسوب میشود. این بخش با دو شرکت خصوصی داخلی قرارداد شده و براساس گزارشها، هزینه اجرای آن حدود هشت میلیون دلار از بودجه داخلی حکومت تأمین میگردد.
آغاز کار مجدد کانال شاهی لغمان، از منظر سیاستگذاری، نشاندهنده اراده حکومت طالبان برای احیای پروژههای نیمهتمام زیربنایی است. بر اساس دادههای موجود، پیش از توقف پروژه، در دوره جمهوریت حدود پانزده درصد از کارهای کانال انجام شده بود. مطابق گزارشها، با ادامه کار کانال شاهی لغمان در حکومت طالبان، تا اکتبر ۲۰۲۵ میزان پیشرفت کلی این پروژه به حدود هجده درصد رسیده است. این افزایش تدریجی، هرچند کند، نشان میدهد که پروژه دوباره وارد مسیر اجرا شده، اما برای دستیابی به اهداف نهایی نیازمند تداوم منابع مالی، ثبات مدیریتی و نظارت فنی است.
نقش کانال آبی الینگار در رشد اقتصادی و کشاورزی ولایت لغمان
اهمیت کانال شاهی لغمان فراتر از یک پروژه فنی آبیاری است و باید آن را در چارچوب اقتصاد کشاورزی ولایت لغمان تحلیل کرد. ولایت لغمان یکی از ولایتهای حاصلخیز افغانستان است که نهتنها نیازهای داخلی خود، بلکه بخش قابلتوجهی از نیازهای شهرکابل و ولایتهای همجوار را تأمین میکند. توسعه شبکه آبیاری از طریق کانال شاهی لغمان میتواند سطح زیرکشت را افزایش داده، امکان کشت چندباره در سال را فراهم سازد و بهرهوری زمین را بهطور معناداری بالا ببرد.
افزون بر این، مسئولان وزارت آب و انرژی حکومت طالبان تأکید کردهاند که در صورت مدیریت بهینه و توسعه شبکههای فرعی، ظرفیت بالقوه آبیاری این کانال میتواند فراتر از بیست هزار هکتار بوده و حتی به حدود صد هزار هکتار نیز برسد. اگرچه این رقم باید با احتیاط علمی و در قالب ظرفیت بالقوه تحلیل شود، اما نشاندهنده دامنه تأثیرگذاری بالقوه این پروژه بر اقتصاد کشاورزی منطقه است.
لغمان از نظر منابع طبیعی و تنوع زیستی نیز اهمیت ویژهای دارد. رودخانههای الینگار و الیشنگ بهعنوان شریانهای اصلی آبی این ولایت، نقش تعیینکنندهای در حیات کشاورزی و زیستمحیطی منطقه ایفا میکنند و در نهایت به رودخانه کابل میپیوندند. مدیریت اصولی این منابع از طریق کانال شاهی میتواند از هدررفت آب جلوگیری کرده، سطح آبهای زیرزمینی را تقویت کند و فشار بر جنگلات طبیعی و مراتع را کاهش دهد. این امر بهویژه در شرایطی اهمیت دارد که تخریب محیط زیست و فرسایش محیطزیست در سالهای اخیر شدت یافته است.
مطالب مرتبط
بررسی روند احداث کانال آبی قوش تپه
کانال آبی «قوشتپه»؛ چیستی، منافع و پیامدهای احتمالی
جمعبندی
حکومت طالبان در این زمینه آب، طرحهای سدسازی و مهار آبهای سطحی که در حکومتهای پیشین تهیه شده را ادامه داده است اما با تمرکز و سرعت بیشتری این طرحها را دنبال میکند. احداث کانال قوش تپه، کانال شاهی لغمان و تکمیل سدسازی در جنوب و جنوبغرب افغانستان، بیانگر این رویکرد است. این سیاست بر این فرض استوار است که مهار آب، پیششرط توسعه کشاورزی، امنیت غذایی و کاهش وابستگی اقتصادی افغانستان به واردات است.
کانال شاهی لغمان با اتکا بر پیشینه تاریخی، عزم حکومت طالبان و ضرورتهای اقلیمی، ظرفیت آن را دارد که نقش مهمی در بهبود کشاورزی، اشتغالزایی و امنیت غذایی ولایت لغمان ایفا کند.
هرچند چالشهایی همچون محدودیت منابع و پیچیدگیهای فنی همچنان پابرجاست، اما در صورت تداوم مدیریت علمی و حمایت نهادی، کانال شاهی لغمان میتواند به الگویی موفق برای سایر پروژههای آبی این کشور تبدیل شود و سهمی معنادار در مسیر خودکفایی و توسعه پایدار افغانستان داشته باشد.
