بررسی تحولات افغانستان
تمایل چین به مواد معدنی و خشکبار افغانستان و متقابلا احتیاج بازار افغانستان به محصولات و تولیدات چین، روابط اقتصادی و ترانزیتی بین دو کشور را بیش از گذشته حائز اهمیت ساخته است. به رغم این تمایل و با وجود سطح تجارت قابل توجه بین دو کشور، افغانستان و چین به عنوان دو کشور همسایه و دارای مرز مشترک زمینی در منطقه واخان، تاکنون مرز تجاری مشترک ندارند.
از سالیان گذشته تاکنون، واردات و صادرات افغانستان با چین، از بندر کراچی پاکستان، چابهار ایران، کریدور هوایی و مسیر ترانزیتی کشورهای آسیای مرکزی انجام می‌شود که هزینه و زمان زیادی را در بر می‌گیرد.
در حال حاضر داد و ستد بین چین و افغانستان عمدتا از طریق خط ریلی چین- قرقیزستان -ازبکستان و افغانستان و همچنین از مسیر بندر کراچی و گوادر انجام می‌شود. این در حالی است که کوتاه‌ترین و کم هزینه‌ترین مسیر ترانزیتی بین افغانستان و چین گذرگاه واخان در ولایت بدخشان افغانستان است اما تاکنون به دلیل ملاحظات چین این مسیر فعال نشده است.
تاسیس مرز تجاری در گذرگاه واخان، در زمان جمهوریت از سوی مقامات افغانستان مطرح شد. مقامات نظام جمهوری امیدوار بودند که از این معبر یک خط ترانزیتی زمینی برای انتقال اموال تجاری بین چین و افغانستان ایجاد شود اما به رغم تمام تلاش‌ها، این طرح ترانیتی هرگز به پایه اکمال نرسید.
چالش‌های فراروی مرز تجاری واخان
چالش‌های فراروی طرح ترانزیتی واخان ریشه در شرایط سیاسی- اقتصادی منطقه و نگرانی‌های امنیتی چین از خاک کشور افغانستان دارد. پاکستان تمایل ندارد تا مسیر ترانزیتی واخان بین چین و افغانستان فعال شود. رقابت‌های ترانزیتی در منطقه، همیشه پاکستان را برآن داشته است تا تلاش کند که انحصار ترانزیت منطقه‌ای را در انحصار قرار دهد. مقامات پاکستانی بر این باور هستند که بندر چابهار، گسترش خط ریلی از مسیر چابهار به آسیای مرکزی و گشایش مرز تجاری بین چین و افغانستان در گذرگاه واخان، باعث کاهش حجم مبادلات تجاری در بندر گوادر و کراچی می‌شود.
علاوه بر این، به نظر کارشناسان مسائل افغانستان و منطقه، تنش سیاسی بین چین و هند نیز در گشایش مرزی تجاری در گذرگاه واخان بی تأثیر نبوده است. همه این چالش‌ها به نوعی با حضور و فعالیت نیروهای جدایی طلب اویغور در خاک افغانستان ارتباط پیدا می‌کند. با این نگاه، حضور نیروهای پارتیزانی جنبش اسلامی ترکستان شرقی در دو سوی مرز واخان، عملا از عملیاتی ساختن طرح خط ترانزیتی گذرگاه واخان جلوگیری کرده است.
به دلیل همین نگرانی‌های امنیتی، چین هیچ گاه به ایجاد یک خط مستقیم ترانزیتی و گمرکی بین افغانستان تحت اشغال نیروهای نظامی آمریکا و ناتو، تمایل نشان نداد. به احتمال زیاد دولت چین، بین حضور نظامی غرب در افغانستان و حضور نیروهای پارتیزانی اویغور در سرحدات واخان، نوعی رابطه استراتژیک احساس می‌کرد.
پس از حاکمیت طالبان در افغانستان، کار اعمار احداث جاده به سوی واخان و مرز چین دوباره از سر گرفته شد و حکومت طالبان در بهار سال جاری اعلام کرد که کار ساخت این جاده به پایان رسیده است. به رغم انتظارات و خوش‌بینی حکومت طالبان برای ایجاد ترانزیت اموال تجاری از گذرگاه واخان بین چین و افغانستان، اما پکن تاهنوز اجازه ساخت مراکز گمرکی و انتقال اموال تجاری از این معبر ترانزیتی نداده است.
مانع اصلی فرا روی مسیر ترانزیتی در کریدور واخان
چین از گذشته تاکنون نگران فعالیت اعضای جنبش ترکستان شرقی در مناطق صعب العبور واخان بدخشان در مرزهای چین بوده است. گزارش کمیته تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل در سال 2022 نیز بیانگر این بود که دستکم حدود 700 نفر از چریک‌های اویغور در این مناطق باقی‌مانده‌اند. بدون توجه به درستی یا نادرستی این نوع گزارش‌های غربی، اما گزارش‌هایی از توافق حکومت طالبان و چین برای انتقال نیروهای جنبش ترکستان شرقی به مناطق دورتر از مرز چین منتشر شده است.
مقامات حکومت طالبان در دو سال اخیر به طور مکرر در دیدار با مقامات چینی خواستار گشایش مرز بین دو کشور شده‌اند. به تازگی هیئت چینی به سرپرستی لی چون وزیر فرهنگ و گردشگری چین به افغانستان سفر کرد که مولوی امیرخان متقی سرپرست وزارت خارجه و عبدالسلام حنفی معاون نخست وزیر حکومت طالبان در دیدار با لی چون خواستار گشایش خط ترانزیتی گذرگاه واخان شدند. مقامات حکومت طالبان به این مقام چینی اطمینان دادند که هیچ گونه تهدید امنیتی از این منطقه متوجه دولت چین نخواهد شد. هیئت چینی متقابلا تمایل پکن را برای گشایش خط ترانزیتی گذرگاه واخان ابراز داشته است.
به احتمال زیاد، مسئله تهدید و یا چگونگی حضور کنترل شده نیروهای اویغور در خاک افغانستان بین حکومت طالبان و دولت چین تبدیل به یک توافق دو جانبه و اطمینان بخش شده است. از سوی دیگر، حضور اقتصادی و تجاری چین در افغانستان تحت حاکمیت طالبان نسبت به گذشته افزایش صعودی دارد. با این تفاصیل احتمال موافقت چین با گشایش مرز بین دو کشور در منطقه واخان دور از انتظار نیست. به ویژه این که این مسیر تجاری و ترانزیتی مورد خواست کشورهای منطقه از جمله ایران، ازبکستان و ترکمنستان نیز می‌باشد.
