بررسی تحولات افغانستان
از زمان روی‌کار آمدن حکومت طالبان، سیاست خارجی تاجیکستان در قبال کابل متمایز با دیگر کشورهای منطقه بوده است. پکن با جسارت عملگرایانه در برقراری ارتباط سیاسی و اقتصادی با حکومت طالبان از دیگران گشورها پیشی گرفت و مسکو با اندکی تاخیر در اقدامی رقابت گونه با پکن، بیشتر بر محور سیاست و امنیت حرکت کرد و یک گام از چین فراتر نهاد. چهار کشورهای آسیای مرکزی یعنی ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و ترکمنستان، با محوریت و اولویت‌های اقتصادی و امنیتی همزمان با روسیه و چین سطح تعاملات خود را با حکومت طالبان گسترش دادند.
در این بین، تنها تاجیکستان با میزبانی از مخالفان حکومت طالبان رویکرد دهه هفتاد را پیشه کرد. دوشنبه تا سال 1403 نزدیک به سه سال در این رویکرد سیاسی خود ثابت قدم ماند. اما با آغاز سال 1404 تغییرات محسوسی در سیاست خارجی تاجیکستان در قبال حکومت طالبان مشاهده شد. این تغییرات به ویژه در جهت‌گیری‌های امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان که فرد اول این کشور است، قابل تامل است.
نشانه‌های تغییر در سیاست خارجی تاجیکستان
نشانه‌های محسوسی از تغییر در سیاست خارجی تاجیکستان در قبال حکومت طالبان کاملا مشهود است. در ماه‌های اخیر نشانه‌ای از تداوم مواضع خصمانه یا اظهارات تند در سخنان امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان در قبال طالبان مشاهده نمی‌شود. پیش از این رحمان در سخنرانی‌های مختلف با ادبیات تند حکومت طالبان را مورد انتقاد قرار می‌داد اما در یک ساله اخیر خبری از این لفاظی‌های وی نیست.
اقدام قابل تامل دیگر در سیاست خارجی تاجیکستان در قبال حکومت طالبان پس از زلزله مهیب در افغانستان مشاهد شد. در پی وقوع زلزله در ولایت کنر، تاجیکستان بیشترین میزان کمک‌های بشردوستانه را به افغانستان ارائه کرد. دوشنبه با 3000 تن مواد غذایی و اقلام امدادی، به لحاظ حجمی در صدر کشورهای کمک کننده به زلزله‌زدگان افغانستان قرار گرفت؛ اقدامی که می‌توان آن را در چارچوب دیپلماسی بشردوستانه و به منزلۀ ابزاری برای ارسال پیام حسن نیت به کابل تفسیر کرد.
سومین مورد از نشانه‌های تغییر در سیاست خارجی تاجیکستان در قبال حکومت در سخنرانی اخیر امامعلی رحمان در مجمع عمومی سازمان ملل متحد قابل درک است. رئیس جمهور تاجیکستان جامعه بین‌المللی را تشویق کرد که از کمک به مردم آسیب دیدۀ افغانستان جهان دریغ نکنند. وی در بخشی از سخنان خود گفت: «ما از برقراری صلح و ثبات پایدار و توسعه اقتصادی و اجتماعی در افغانستان حمایت می‌کنیم.» این مواضع نشان‌دهندۀ تمایل تاجیکستان به ایفای نقشی سازنده‌تر در تعاملات بین‌المللی پیرامون افغانستان و نشانه‌ای از بازنگری در سیاست خارجی تاجیکستان در قبال حکومت طالبان محسوب می‌شود. با استناد به این شواهد می‌توان گفت که دوشنبه به سمت اتخاذ رویکردی غیرتقابلی و همکاری‌جویانه در قبال افغانستان حرکت کرده است.
عوامل تأثیرگذار در رویکرد تعاملی تاجیکستان
1. تأثیرات سیاست روسیه و آسیای مرکزی
با آنکه کشورهای آسیای مرکزی از اقمار شوروی سابق جدا شده‌اند اما پیوستگی تاریخی و وابستگی متقابل بین روسیه و آسیای مرکزی همچنان به قوت خود باقی است. این پیوستگی و وابستگی در مقیاسی است که حتی سیاست‌های اروپا و آمریکا نتوانسته است در این منظومۀ سیاسی و امنیتی رخنه کند و نظم دیرینۀ آن را مختل سازد. کشورهای آسیای مرکزی عمدتا منافع خود را در چارچوب همکاری با روسیه دنبال می‌کنند و روسیه نیز در تعامل با این منطقه، بر مبنای منافع مشترک حرکت می‌کند.
در حالی که روسیه و کشورهای آسیای مرکزی هر روز سطح تعامل خود را با حکومت طالبان تقویت و گسترش می‌دهند، تاجیکستان نیز دریافته است که حرکت مخالف سیاست منطقه‌ای بی‌ثمر خواهد بود. احتمالا مبتنی بر این دیدگاه، تاجیکستان متمایل شده است سیاست خارجی خود را در قبال افغانستان با اجماع منطقه‌ای همسو سازد.
2. نقش رویکرد تعاملی حکومت طالبان
رفتار حکومت طالبان در قبال کشورهای همسایه از جمله تاجیکستان نیز، نقش کلیدی در تغییر سیاست خارجی تاجیکستان داشته است. با وجود تئوری‌های توطئه و نگرانی‌های منطقه‌ای، حکومت طالبان هیچگاه رفتار خصمانه‌ای نسبت به دوشنبه بروز نداده و پیوسته تلاش کرده است حسن نیت خود را به کشورهای منطقه از جمله تاجیکستان به اثبات برساند. این امر بیانگر آن است که سیاست خارجی حکومت طالبان در اتخاذ سیاست کشورهای همسایه در قبال کابل نقش تعیین کننده دارد.
3. عدم حمایت بازیگران از سیاست تقابلی تاجیکستان
در دهه هفتاد خورشیدی، تاجیکستان محور و میزبان مخالفان حکومت طالبان در افغانستان قرار گرفت و کشورهای حامی مجاهدین به عنوان مخالفان طالبان، از این سیاست خارجی تاجیکستان حمایت کردند. لذا تاجیکستان تا زمان تهاجم آمریکا در افغانستان(2021) نه تنها به عنوان محور تدارکات و لجیستیک جبهه‌های مخالف طالبان قرار گرفته بود بلکه در حوزه سیاسی و تصمیم‌گیری نیز به یک بازیگر مهم و تعیین کننده تبدیل شده بود.
با سقوط جمهوریت و روی کار آمدن طالبان، تاجیکستان دوباره سیاست دهه هفتاد را در پیش گرفت اما این بار جهان و کشورهای منطقه در قبال تحولات افغانستان، رویکردی واقع‌بینانه اتخاذ کردند و هرگونه ادامه جنگ و ناامنی در افغانستان را به منزله تهدید منطقه‌ای تلقی کردند. به نظر می‌رسد که عدم حمایت کشورهای منطقه از سیاست متضاد تاجیکستان، دوشنبه را وادار به تجدید نظر در قبال حکومت طالبان کرده است.
4. منافع اقتصادی و ترانزیتی تاجیکستان
راهبرد آسیای مرکزی در سال‌های اخیر نشان‌دهندۀ تمایل به تقویت همکاری‌های اقتصادی و ترانزیتی با آسیای جنوبی است تا با توسعۀ شبکه‌های ترانزیتی منطقه‌ای، تجارت و ارتباطات اقتصادی خود را به سوی جنوب آسیا گسترش دهند. با توجه به این افغانستان پل ارتباطی بین آسیای مرکزی و آسیای جنوبی است، چنین به نظر می‌رسد که تاجیکستان در چهار سال اخیر از قافله پرشتاب چهار کشور دیگر آسیای مرکزی عقب مانده است.
در چهار سال گذشته و در زمانی که سیاست خارجی تاجیکستان تقابل با طالبان را در پیش گرفته بود، 4 همسایه دیگر تاجیکستان با عقد قراردادهای کلان نقش و سهم موثری در افغانستان جدید گرفتند و توافقاتی را برای دسترسی به آسیای جنوبی از مسیر افغانستان امضا کردند. این عقب افتادگی تاجیکستان از دیگر همسایگان، به طور چشمگیری ملموس است و احتمالا نقش موثری در بازنگری سیاست خارجی تاجیکستان داشته است تا بتواند جایگاه از دست رفته خود را در افغانستان بازیابد.
تاجیکستان با مرزهای طولانی با افغانستان و همسایگی نزدیک با چین می‌تواند نقش موثری در تجارت و ترانزیت منطقه‌ای داشته باشد. دوشنبه با اتخاذ سیاست تعامل با افغانستان می‌تواند در توسعه کریدورهای ترانزیتی منطقه‌ای، به‌ویژه مسیر چین-تاجیکستان-افغانستان- ایران، نقش موثری ایفا کند. به نظر می‌رسد که تاجیکستان به این سنجش و نتیجه رسیده است که اگر رویکرد تعاملی را با افغانستان در پیش بگیرد، می‌تواند سهم خود را از بازار افغانستان و ترانزیت منطقه‌ای احیا کند.
مطالب مرتبط
نگاهی به وضعیت جماعت انصارالله در افغانستان
رویکرد آسیای مرکزی به افغانستان؛ تعامل به جای تئوری توطئه
جمع‌بندی
شواهد نشان می‌دهد که سیاست خارجی تاجیکستان در قبال حکومت طالبان از تقابل در حال چرخش به تعامل است تا به جای حرکت انفرادی با اجماع منطقه‌ای و منافع جمعی کشورهای منطقه حرکت کند. کاهش تنش در گفتمان سیاسی، اقدامات بشردوستانه و تأکید بر همکاری اقتصادی و ترانزیتی، مؤید رویکرد عقلانی و سازنده در سیاست خارجی تاجیکستان در قبال افغاستان هستند. این رویکرد ضمن حفظ منافع ملی تاجیکستان، ظرفیت‌های همکاری منطقه‌ای و توسعه پایدار در افغانستان و کشورهای همسایه را تقویت می‌کند و فرصت‌های اقتصادی گسترده‌ای را فراهم می‌آورد.
ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید
