بررسی تحولات افغانستان
پنجمین نشست منطقه‌ای در مورد افغانستان موسوم به فرمت مسکو روز جمعه هفتم میزان/ مهر در شهر قازان روسیه برگزار شد. نمایندگان ویژه و مقام‌های ارشد کشورهای چین، هند، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، پاکستان، روسیه، ترکمنستان، ازبکستان، عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی و ترکیه در این نشست منطقه‌ای حضور داشتند. امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان و عبدالطیف نظری، معاون وزیر اقتصاد طالبان از جانب حکومت طالبان در این نشست اشتراک کردند.
اهمیت نشست فرمت مسکو
به نظر می‌رسد آنچه که نشست فرمت مسکو را در قبال وضعیت افغانستان، بیش از همه حائز اهمیت ساخته است، ماهیت و سازوکار منطقه‌ای این نشست برای بررسی و راه حل وضعیت پیچیده افغانستان است. زیرا هر روز که از وضعیت و شرایط افغانستان می‌گذرد، عواقب ناگوار دخالت‌ها و تصمیم‌های کشورهای خارج از منطقه به رهبری ناتو و آمریکا در دو دهه اخیر افغانستان، بیشتر آشکار می‌گردد. از این رو است که سازوکار منطقه‌ای برای حل بحران سیاسی افغانستان و مشارکت افغانستان در نظم منطقه‌ای، اکنون بعنوان تنها راه حل منطقی برای ختم بحران افغانستان، مورد شناسایی و پذیرش واقع شده است.
موضعگیری مشترک نشست فرمت مسکو درباره افغانستان
بررسی سخنرانی‌ها و صحبت‌های شرکت‌کنندگان نشست فرمت مسکو و همچنین بیانیه پایانی این نشست، حکایت از نگاه نسبتا جامع و همه جانبه کشورهای منطقه در قبال تمام مسائل اقتصادی، امنیتی، سیاسی، مبارزه با مواد مخدر، بیکاری، مهاجرت، همکاری منطقه‌ای و دیگر مسایل و شرایط فعلی افغانستان دارد.
با این وجود، موضعگیری مشترک و مورد توافق شرکت‌کنندگان نشست فرمت مسکو در چهار موضوع اساسی و حیاتی افغانستان، بیشتر مورد توجه و پوشش خبری و رسانه‌ای جهان واقع شد که عبارتند از:
1- تشکیل دولت فراگیر
در گفتگوها و نیز بیانیه پایانی نشست فرمت مسکو به صورت بسیار صریح آمده است که «متأسفانه هیچ پیشرفتی در تشکیل یک دولت واقعا فراگیر با حضور نمایندگان اقوام و گروه‌های سیاسی صورت نگرفته است». بیانیه افزوده است که «با وجود انتصاب برخی از نمایندگان منفرد از اقوام مختلف افغانستان در اداره کابل، هیچ گونه تکثر سیاسی در آن دیده نمی‌شود.»
شرکت‌کنندگان این نشست از حکومت طالبان خواسته تا «با نمایندگان گروه‌های سیاسی- قومی، گفتگوی عملی و نتیجه‌محور» را انجام دهند. نکته قابل دقت این که هر چند که جملات این مطالبه مشترک، با حالت گزاره‌ای آمده است ولی سیاق کلام، دارای نوعی حالت تذکر و هشدارگونه است. زیرا از تحلیل محتوای سخنرانی و گفتگوی شرکت‌کنندگان و نیز لحن بیانیه این نشست یک «درک مشترک» به خوبی قابل فهم است و آن این که به باور کشورهای منطقه، ختم بحران و منازعه طولانی افغانستان، بدون ایجاد یک تشکیل دولت فراگیر و ملی، امری غیر ممکن است و هیچ حکومتی بدون مشارکت تمام اقوام و مذاهب افغانستان به ثبات و پایداری لازم نخواهد رسید.
2- رعایت حقوق اساسی شهروندان افغانستان
شرکت کنندگان نشست منطقه‌ای فرمت مسکو هم در گفتگوها و هم در بیانیه پایانی، خواستار احترام به حقوق اساسی و آزادی‌های مردم در افغانستان از جمله حقوق برابر برای کار و تحصیل و رعایت عدالت، بدون در نظر گرفتن جنسیت، قومیت و مذهب شدند. شرکت کنندگان تأکید کردند که «ما بر نگرانی‌ها در مورد منع کار زنان و تحصیل دختران تمرکز داریم».
3- مبارزه با تروریسم و مواد مخدر
نمایندگان کشورهای شرکت‌کننده در نشست فرمت مسکو، در عین حالی که نسبت از دستاورد چشمگیر حکومت طالبان در حوزه «مبارزه با تروریسم» و «مبارزه با مواد مخدر» قدردانی کرده‌اند اما در بیانیه پایانی تذکر داده‌اند که «ما از مقام‌های کنونی افغانستان خواستیم که برای انهدام، از بین بردن و جلوگیری از استقرار انواع گروه‌های تروریستی مستقر در افغانستان و جلوگیری از ظهور کانون تروریسم و بی‌ثباتی در کشورهای همسایه منطقه، دست به اقدام‌های مؤثر بزنند».
4- ممنوعیت حضور و تأسیسات نظامی آمریکا در افغانستان
بررسی سخنرانی‌ها و بیانیه پایانی نشست منطقه‌ای مسکو نشان می‌دهد که به باور کشورهای منطقه، وضعیت بد امروز افغانستان نتیجه «حضور غیر قانونی» و «خروج غیر مسئولانه» آمریکا از افغانستان است. امضا کنندگان بیانیه این نشست توافق دارند که ائتلاف غربی به رهبری آمریکا، مسئولیت خود را در بازسازی پس از جنگ افغانستان باید بپذیرد و «فورا» دارایی‌های این کشور را آزاد و «تحریم‌های یکجانبه» را لغو کند. در بیانیه این نشست با هر نوع استقرار تأسیسات زیربنایی نظامی کشورهای بیگانه در افغانستان بنا به «هر بهانه‌ای» مخالفت شده است.
قابل یادآوری است که بیانیه پایانی نشست مسکو، مورد توافق همه شرکت کنندگان قرار گرفته ولی بنا به گزارشی، تنها نماینده تاجیکستان با برخی از مواد بیانیه، مخالفت داشته است که در این خصوص جزئیاتی به دست نیامده است.
تشکیل گروه تماس؛ دستاورد عملی نشست فرمت مسکو
با وجود این که در نشست‌های فرمت مسکو در این سال‌های متمادی، عوامل بحران و راه‌های حل بحران در افغانستان با همکاری کشورهای منطقه، به خوبی از لحاظ تئوریک، شناسایی و تبیین شده است، ولی به دلیل فقدان یک «مکانیزم عملیاتی و اجرایی»، موضعگیری‌ها و تصمیم‌های مشترک کشورهای منطقه، آنچنان که باید، جنبه عملیاتی پیدا نکرده است و بیشتر در حالت «مشورتی» باقی مانده است. با همین شناخت، حسن کاظمی قمی نماینده جمهوری اسلامی ایران در نشست فرمت مسکو، پیشنهاد تشکیل «گروه تماس منطقه‌ای» را ارائه کرد که بنا به ضرورت و اهمیت آن، از سوی نمایندگان تمام کشورها مورد تأیید واقع شد. به نظر می‌رسد که تشکیل این گروه تماس، جایگاه، نقش و کارآیی، نشست منطقه‌ای فرمت مسکو را چندین گام، جلوتر خواهد برد.
