د افغانستان د تحولاتو تحلیل
د تاریخي منابعو له مخې په افغانستان کې د شیعه مذهب منځته راتګ د هجرت په لومړۍ هجري پېړۍ کې د حضرت علي (کرّم الله وجه) د خلافت پر مهال پیل شو. د غور خلک یا د تاریخي غرجستان خلک لومړني خلک وو چې د حضرت علي (کرّم الله وجه) د بیرغ په ترلاسه کولو سره یې شیعه حکومت جوړ کړ. د افغانستان په شمال کې د حضرت یحیی (رح) پاڅون، په تاریخي سیستان او غزنین کې د اهل تشیع شتون، د شیعه شخصیتونو لکه ابو خالد کابلي شتون، د افغانستان د اوسېدونکو په منځ کې د اهل بیتو په ځانګړي توګه د امام حسین (رض) تاریخي دریځ په ګوته کوي.
له بده مرغه تاریخي منابع د محرم په میاشت کې د اسلام د ګران پیغمبر حضرت حسین بن علي (رض) د شهادت په ماتم کې د افغان اهل تشیع د عزا او ماتم کولو د څرنګوالی په اړه کره او دقیق معلومات نه ورکوي. خو د معاصرو څېړنیزو منابعو له مخې د کربلا د شهیدانو لپاره د ماتم مراسم او دود د څلورم هجري پېړۍ په نیمایي کې د آل بویه د واکمنۍ پر مهال پیل شول.
په افغانستان کې په نننۍ بڼه روضه خواني او ماتم کول د لسمې پېړۍ له پیله د ملا حسین واعظ کاشفي هروي د “روضة الشهداء” کتاب له خپرېدو وروسته دود شو. د روضې او مقتل د لیکلو په طرز کې “روضة الشهداء” د کربلا د شهیدانو په ماتم کې د فارسي ژبې لومړنی لیکل شوی اثر دی. د كتاب د بيان طرز او جوړښت، د دې لامل شو چې دغه كتاب په تېرو زمانو كې تل د مقتل ویوونکو او لوستونكو له خوا د پام او استفادې وړ وګرځي. همدا لامل دی چې په افغانستان کې د مقتل لوستل او ویلو ته “روضه خواني” او په افغانستان کې مقتل ویوونکو ته “روضه خوان” ویل کېږي.
د محرم له مراسمو سره د افغان حکومتونو اړیکې
د عبدالرحمن خان د واکمنۍ پر مهال د کربلا د شهیدانو لپاره ماتم کول او د افغان اهل تشیع نور مذهبي مراسم په رسمي ډول منع شول او اهل تشیع د خپل شتون د بقا او پاتې کېدو لپاره تقیه د یوه تاکتیک په توګه غوره کړه. د تېرې پېړۍ په لومړۍ نیمايي کې د افغانستان د تجدد غوښتونکی پاچا، امان الله خان د حکومت په جوړېدو سره، اهل تشیع یو ځل بیا د امام حسین (رض) د شهادت په مناسبت د ماتم او درناوي کولو ازادي ترلاسه کړه. د عاشورا په ورځ د اهل تشیع د ماتم په مراسمو کې د امان الله خان په شتون او حضور سره د افغانستان په معاصر تاریخ کې دغه نېک دود دوام وموند او وروسته ظاهر شاه د آیت الله شیخ میرعلي احمد حجت کابلي سره د ښو اړیکو له امله د دغه دود تحکیم ته دوام ورکړ. د داوود خان د جمهوري نظام او د افغانستان د دموکراتیک خلق د نظام، د مجاهدینو د نظام او په ۱۴۰۰ لمریز کال کې د جمهوري نظام د واکمنۍ تر پای ته رسیدو پورې تل د حکومت لومړی شخصیت د عاشورا په ورځ د اهل تشیع د ماتم د ورځې په مراسمو کې په ځانګړو تشریفاتو سره ګډون کاوه.
د افغان اهل سنت له نظره د محرم په میاشت کې ماتم کول
اکثرو منابعو او څیړونکو د «روضة الشهداء» لیکوال ملا حسین واعظ کاشفي د نقشبنديه طریقې چې په افغانستان کې د اهل سنت صوفیانو یوه فرقه ده، متمایل او پیرو ګڼلي دي. هغه په ۹۱۰ هجري قمري کال کې په هرات کې وفات شو او قبر یې په عیدګاه هرات کې چې د اهل دل صوفیانو د زیارت ځای دی واقع دی. دا تاریخي ټکی د دې ښودنه کوي چې د کربلا د شهیدانو د ماتم مراسم په افغانستان کې په کوم خاص مذهب پورې خاص نه وو بلکې د دغه هیواد دواړه ټول شیعه او سني مسلمانان د امام حسین (رض) شهادت لمانځلي دي.
د افغانستان نامتو مورخ محمد اصف آهنگ په خپل کتاب “یادداشت ها و برداشت ها از کابل قدیم” کې په افغانستان کې د اهل سنت د ماتم په اړه لیکي: “د عاشورا په شپه مومنان په خانقاو او زیارتونو کې راټولیږي، ذکر او ماتم کوي او د خدای حمد او ثنا وايي. دوی د اسلام د پیغمبر(ص) او اهل بیت نعت وایي او مبارک بیرغ له خانقاو او زیارتونو پورته کوي او د حمد او تسبیح په ویلو سره دا بیرغ ته د تمیم انصاري (رح) د زیارت په لور حرکت وکوي. د شپې تر سهاره پورې په ذکر او تلاوت بوخت وي، او د عاشورا په سهار کې د ذکر او حمد په ویلو سره دا مبارک بیرغ بېرته خانقاو او زیارتونو ته راوړي. هغه زیاتوي چې د عاشورا په ورځ اهل سنت ماتم کوونکي د کربلا د شهیدانو د درناوي لپاره د خیرات او نذر په توګه ځینی خواړه لکه ژیړه شوله، د غوښې شوله، حلوا او شربت خیراتوي.
له دغو تاریخي راپورونو سربېره، په تېرو دوو لسیزو کې په افغانستان کې د بېلابېلو ټلویزیوني چینلونو په جوړېدو سره، د افغانستان خلک د افغان اهل سنت ترمنځ د محرم د لومړۍ لسیزې د جمعې په لمانځه کې د کربلا د پېښې او د تاسوعا او عاشورا د ورځې د لمانځلو شاهدان دي. په وروستیو کلونو کې، په ځینو سیمو کې اهل سنت د عاشورا په ورځ د اسلام د پیغمبر د لمسي حسین بن علي (رض) د شهادت د یادولو او لمانځلو لپاره د خوړو خیراتونه چمتو کوي او ویشي.
د افغان اهل تشیع ترمنځ د محرم د ماتم طریقې
د عاشورا مراسم په افغانستان کې د محلي فرعي کلتورونو سره ګډ شوي دي. له همدې امله د افغانستان په بېلابېلو سيمو کې د عاشورا د مراسمو ځينې انځورونه یو له بله توپير لري. په همدې حال کې د افغانستان د اهل تشیع تر منځ د عاشورا د مراسم دودونه لا هم خپل مشترک عناصر ساتلي دي. د مبلغین ویناوې، د محرم په اوومه ورځ “د بیرغ انتقال”، د عاشورا په نهمه ورځ د ” د علی اصغر زانګو” مراسم، د عاشورا په ورځ د تعزیه لوستل او د عاشورا د پیښې تمثیل کول، ځیګر ټکول، په لارو کوڅو کې د سقا خانې جوړول او د خوراکي توکو ویشل د افغان اهل تشيع له مشترک ماتمونو څخه دي.
په دې وروستیو کلونو کې د اهل تشیع په منځ کې د محرم په مراسمو کې ځینی نور مراسم لکه د عاشورا د شعرونو شپه، د تلویزیون ګردي میزونه، د شام غریبان (د غریبانو شپه) په شپه کې د شمعې رڼا کول هم ترسره کیږي. همدا راز د یو شمېر شیعه مشرانو په وړاندیز د جمهوریت پر مهال د سید الشهدا د وینې بانک د عامې روغتیا په وزارت کې جوړ شو چې د عاشورا په ورځ حسیني مینه والو د وینې ورکولو مرکزونو ته په تګ سره د کربلا د شهیدانو په یاد وینه ورکوي.
بې له شکه د اسلام د ګران پیغمبر د اولادې حضرت ابا عبدالله الحسین(رض) یاد به تل د افغانستان د مسلمانو خلکو په زړونو کې ژوندی وي.
