بررسی تحولات افغانستان
تاریخچه و مشخصات کانال قوش تپه
طرح اولیه کانال آبرسانی قوش تپه در شمال افغانستان به دهة 50 شمسی برمی‌گردد. در زمان حاکمیت داوود خان این پروژه طراحی شد و بعد از آن به دلیل کودتا و سپس جنگ در افغانستان این پروژه متوقف ماند. در سال ۱۳۹۷ شرکت AECOM آمریکایی با حمایت مالیِ ۶/۳ میلیون دلاریِ USAID (اداره توسعه بین‌المللی آمریکا) بار دیگر طرح مطالعاتی این پروژه را انجام داد و در دولت اشرف غنی 7 کیلومتر اول این کانال احداث شد.
این کانال آبی به طول ۲۸۵ کیلومتر، عرض ۱۵۲ متر و عمق 8 و نیم تا 12 و نیم متر می‌تواند سالانه 20 میلیارد مترمکعب آب را در خود جای دهد. کانال قوش تپه از ولسوالی کلدار ولایت بلخ شروع و با گذشتن از شهرک بندری حیرتان و ولسوالی دولت‌آباد ولایت بلخ و ولسوالی آقچه ولایت جوزجان، به ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب می‌رسد.
هزینة ساخت این پروژه 15 میلیون دلار برآورد شده و ساخت آن به 3 فاز تقسیم بندی شده است. فاز اول در ۱۰۸ کیلومتر از کناره رودخانه آمو دریا در کلدار ولایت بلخ آغاز و تا ولسوالی دولت‌آباد این ولایت ادامه می‌یابد. فاز دوم به طول ۱۷۷ کیلومتر از دولت‌آباد ولایت بلخ تا اندخوی فاریاب ادامه دارد. فاز سوم به توزیع زمین‌های کشاورزی تخصیص می‌یابد و قرار است ظرف 5 سال کار ساخت این پروژه پایان یابد.
وضعیت پیشرفت پروژه قوش تپه
بی‌ثباتی سیاسی و جنگ‌های داخلی طی چند دهه گذشته، کار احداث کانال آبی قوش تپه را متوقف کرد و تلاش دولت اشرف غنی هم به دلیل تحولات سیاسی و امنیتی ناکام ماند. بعد از استقرار حکومت طالبان در افغانستان، کار احداث این کانال در دستور کار حکومت سرپرست قرار گرفت.
تکمیل فاز اول
عملیات ساخت کانال قوش تپه در 10 فروردین / حمل 1401 توسط ملا برادر معاون اقتصادی رئیس الوزراء و مقام‌های بلند پایه حکومت طالبان آغاز شد. 18 ماه بعد یعنی در مهر / میزان 1402 طی مراسمی اعلام شد که فاز اول تکمیل شده است. این فاز 6 ماه زودتر از موعد تکمیل شد. در این فاز ۱۰۸ کیلومتر کانال از آمو دریا تا ولسوالی دولت آباد ولایت بلخ حفر شد و علاوه بر آن، 2 پل بزرگ در این مسیر احداث شد؛ یکی برای عبور راه آهن حیرتان – مزار شریف و دیگری برای عبور کامیون‌های باری مسیر ترانزیتی حیرتان – مزار شریف.
شروع فاز دوم
فاز دوم این کانال در مهر / میزان 1402 شروع شد. در این فاز قرار است 177 کیلومتر کانال از ولسوالی دولت آباد ولایت بلخ تا ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب حفر و 6 پل بزرگ نیز در این مسیر احداث شود.
طبق اعلام مسئولان شرکت مجری، در فاز دوم کانال قوش تپه، 60 شرکت پیمانی با 3500 نفر کارگر و 3000 دستگاه ماشین‌آلات به صورت شبانه‌روزی در حال کار هستند. قرار است تا پایان سال جاری مرحله حفاری فاز دوم به پایان برسد.
نگاه حکومت طالبان به پروژه قوش تپه
حکومت طالبان ساخت کانال قوش تپه را به عنوان پروژه ملی یاد می‌کند. این پروژه از دو جهت برای حکومت طالبان اهمیت دارد. نخست این که با تکمیل شدن آن 550 هزار هتکار زیر کشت خواهد رفت و شمال افغانستان به مرکز تولید غله تبدیل خواهد شد که بر اساس برآورد و انتظار مقامات حکومت طالبان، افغانستان در تولید گندم و دیگر غلات خودکفا خواهد شد و برای هزاران نفر فرصت شغلی ایجاد خواهد شد.
دومین اهمیت این پروژه برای حکومت طالبان، از منظر سیاسی است. این کانال، بزرگترین پروژۀ توسعه‌ای در تاریخ افغانستان است و مقامات حکومت طالبان تلاش دارند با اجرای آن، توانایی خود را برای انجام این پروژۀ عظیم به تصویر بکشند. از آنجا که این پروژه با بودجه داخلی و بدون کمک خارجی در حال ساخت است و از سویی، یک شرکت دولتی («شرکت انکشاف ملی» یک شرکت دولتی در عرصه ساخت و سازهای زیربنایی) مجری آن است، در صورت تکمیل شدن می‌تواند یک دستاورد سیاسی بزرگ برای حکومت طالبان باشد.
حضور مهمترین چهره‌های حکومت طالبان از جمله سراج‌الدین حقانی و ملا یعقوب در مراسم تکمیل فاز اول و افتتاح فاز دوم، حکایت از اهمیت این پروژه برای حکومت طالبان دارد.
واکنش آسیای مرکزی به کانال قوش تپه
تاکنون همسایگان افغانستان در آسیای مرکزی علیه پروژة قوش تپه موضع رسمی اتخاذ نکرده‌اند. حتی عصمت‌الله ایرگاشف نماینده ویژة ازبکستان در امور افغانستان در اظهاراتی اعلام کرد که تاشکند هیچ اختلاف نظری در خصوص برداشت آب توسط حکومت طالبان از آمو دریا با کشورهای منطقه ندارد.
از آن جا که اقتصاد ازبکستان و ترکمنستان همچنان وابسته به کشاورزی است، احتمالا هر دو کشور تحت تاثیر برداشت آب آمو دریا توسط افغانستان قرار خواهند گرفت اما دو کشور به جای این که در سطح آشکار اظهار نظری کنند، موضوع آب را در سطح غیر آشکار پیگیری می‌کنند و معتقد هستند که سیاست وابستگی متقابل راه حلی برای این موضوع مهم خواهد بود.
جمع‌بندی
در حال حاضر فاز اول کانال آبرسانی قوش تپه تکمیل و به بهره‌برداری رسیده است و فاز دوم 81 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. با تکمیل این پروژه، آب آمو دریا وارد کانال بزرگ قوش تپه خواهد شد و افغانستان خواهد توانست سطح وسیعی از زمین‌های کشاورزی خود را زیر کشت ببرد.
در حال حاضر کشورهای ازبکستان و ترکمنستان با سیاست صبر و مذاکره، در تلاش هستند تا نگرانی خود را از طریق مذاکره به حکومت طالبان منتقل کنند. اظهارات مقامات طالبان در مراسم افتتاح فاز دوم نیز نشان می‌دهد که افغانستان هم در تلاش است ضمن برداشت سهم خود از آمو دریا، به حقابه ازبکستان و ترکمنستان از آمو احترام گذاشته و نیز سیاست تعامل با دو همسایه شمالی را تداوم بخشد.
لازم است برای این که در طولانی مدت افغانستان با این 2 همسایه شمالی در حوزة آب تنش نداشته باشد، میزان برداشت آب از رودخانه آمودریا را مشخص کند. کشورهای حوزه آمو دریا باید بر اساس اصل استفادة معقول و منصفانه از آب این رودخانه، توافقنامه‌ای را امضا کنند تا در آینده شاهد چالش آبی نگردند.
