بررسی تحولات افغانستان
تورخم یکی از مهمترین و پرترددترین گذرگاه‌های ترانزیتی میان افغانستان و پاکستان است. علاوه بر افغانستان، این گذرگاه یکی از مهمترین دهلیزهای زمینی برای تجارت بین پاکستان و آسیای مرکزی به حساب می‌آید. گزارش‌ها نشان می‌دهد که با مسدود شدن گذرگاه تورخم و اسپین بولدک، روزانه حدود 43 میلیون دلار مبادلات تجاری بین افغانستان و پاکستان متوقف می‌شود. بیش از یک هفته است که گذرگاه ترانزیتی تورخم و اسپین بولدک و طبق برخی خبرها کلیه مبادی مرزی بین دو کشور توسط دولت پاکستان مسدود شده است و صدها کامیون و مسافر پشت دروازه‌های مرزی، منتظر اجازه برای تردد هستند. در این بین، گذرگاه تورخم به دلیل نزدیک بودن به کابل پایتخت افغانستان، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
علت مسدود شدن گذرگاه تورخم
در فاصله چهار ماه، برای دومین بار گذرگاه ترانزیتی تورخم برای روزهای متوالی مسدود شده است. در هر دو مقطع، این گذرگاه مهم از سوی پاکستان مسدود شده است. در شهریور / سنبله نیز این گذرگاه هشت روز متوالی مسدود ماند.
هر چند که علت مسدود شدن این گذرگاه در این دو مرحله عناوین متفاوتی دارد ولی هر دو اقدام، ریشه در ادعای پاکستان مبنی بر موضوعات امنیتی دارد. دولت پاکستان مبتنی بر یک رویکرد سیاسی، اخراج مهاجرین غیرقانونی افغان از این کشور را آغاز کرد. در تداوم همین رویکرد، اکنون دولت پاکستان تردد رانندگان و بازرگانان فاقد ویزای پاکستان را در گذرگاه تورخم نیز متوقف کرده است. در حالی که طی سالیان متمادی، بازرگانان و رانندگان کامیون‌ها فقط با در دست داشتن کارت هویت شناسایی پاکستان و افغانستان، با سهولت از این گذرگاه تردد می‌کردند.
علت اصلی چالش ترانزیتی میان افغانستان و پاکستان
بسته شدن مکرر گذرگاه تورخم و دیگر چالش‌های ترانزیتی میان افغانستان و پاکستان، دلیلی فراتر از مسائل و حوادثی دارد که هر از گاهی به صورت غیرمترقبه رخ می‌دهد. کارشناسان مسائل افغانستان و پاکستان معتقدند که مسدود شدن گذرگاه تورخم ابزار فشاری از سوی اسلام آباد برای تحقق مطالبات کلان این کشور است. پاکستان با حمایت از طالبان افغانستان بر این باور بود که با حاکم شدن طالبان در افغانستان، مطالبات راهبردی اسلام آباد در قبال مناقشات مرزی، نوع روابط افغانستان – هند و منافع کلان پاکستان در ترانزیت منطقه‌ای مطابق خواست پاکستان تحقق پیدا خواهد کرد. برعکس، سیاست حکومت طالبان نشان داد که «امارت اسلامی» ناگزیر است که منافع ملی و معادلات منطقه‌ای را بر مطالبات پاکستان اولویت دهد.
متعاقب این رویکرد حکومت طالبان، دولت پاکستان با اخراج مهاجرین افغان فاقد مدارک اقامتی و ایجاد چالش در مسیرهای ترانزیتی افغانستان از جمله مرز تورخم، در تلاش است تا حکومت طالبان را متوجه نقش اساسی پاکستان در تحولات کلان سیاسی و اقتصادی افغانستان کند و تطبیق این تاکتیک را با ظرافت تمام انجام می‌دهد. به همین سبب است که پاکستان همزمان با سفر مولانا فضل الرحمن رهبر حزب جمعیت علمای اسلام پاکستان به افغانستان، گذرگاه تورخم را نیز مسدود کرد تا از لحاظ روانی، زمینه چانه‌زنی او را با حکومت طالبان بیشتر فراهم کند.
راه حل‌ها
علی‌الظاهر پس از تصمیم پاکستان مبنی بر اخراج مهاجران غیر قانونی افغان و مشروط کردن ویزا برای رانندگان و بازرگانان افغان، پاکستان به راحتی از تصمیم خود کوتاه نمی‌آید. از این رو، مناسبترین اقدام آن است که حکومت طالبان و دولت پاکستان برای صدور ویزای پاکستان برای بازرگانان افغان، در گذرگاه‌های مرزی تورخم و اسپین بولدک به توافق برسند. چرا که مراحل دریافت ویزای پاکستان در سفارت این کشور در کابل، چندین ماه زمان در بر می‌گیرد که این فرایند برای امور تجاری یک چالش جدی است. این در حالی است که کشورها به منظور رونق تجارت منطقه‌ای، همواره در جستجوی فراهم‌سازی تسهیلات بیشتر هستند.
با این وجود، راه حل اساسی این است که حکومت طالبان و دولت پاکستان با یک اقدام جسورانه و منطقی از طریق ایجاد یک تیم مشترک با صلاحیت، تمام منازعات مرزی، سیاسی و ترانزیتی خود را براساس قواعد الزام‌آور بین‌المللی و حسن‌همجواری، مورد بررسی و حل و فصل قرار دهند. در غیر این صورت، رفتارها و ابزارهای تاکتیکی متقابل، صلح و امنیت منطقه‌ای را بیش از گذشته تهدید خواهد کرد. تداوم این وضعیت، سبب خواهد شد که نه تنها چشم‌انداز کلان اقتصادی دو کشور به تحقق نرسد بلکه فرصت برای بازیگران سوم که در پی ایفای نقش منفی در روابط دو کشور هستند، فراهم شود.
نقش آفرینی یک میانجی
در شرایطی که چشم‌اندازی برای حل اختلافات بین حکومت طالبان و دولت پاکستان دیده نمی‌شود، لازم است تا بازیگر واسطی از منطقه برای میانجیگری وارد عمل شود. چرا که تداوم این وضعیت برای ثبات و رونق اقتصادی منطقه آسیب‌زا است. سازمان همکاری شانگهای به عنوان یک نهاد منطقه‌ای که کشورهای صاحب نفوذی مانند چین و روسیه عضو آن هستند، می‌تواند به عنوان یک میانجی وارد عمل شود تا علاوه بر جلوگیری از عمیق‌تر شدن این اختلافات، برای حل ریشه‌ای اختلافات دو کشور نقش‌آفرینی کند.
