بررسی تحولات افغانستان
بین دانایی جمعی و فرهنگ کتابخوانی، رابطه مستقیمی وجود دارد. ترویج و تقویت فرهنگ کتابخوانی، بر رفتارهای جمعی مردمان یک سرزمین اثرگذار است و روحیۀ قانونمداری و اخلاق جمعی را در تمام سطوح جامعه پرورش می‌دهد.
نمودار کتابخوانی افغانستان در سیر تاریخی
نگاهی به سیر تاریخ فرهنگ کتابخوانی و صنعت چاپ و نشر کتاب در افغانستان بازگو کننده نکتۀ مهمی است؛ در هر برهه‌ای از تاریخ که حاکمان افغانستان خود اهل دانش و مطالعه کتاب بوده‌اند، نه تنها اهل ادب و دانش رشد کرده‌اند بلکه صنعت چاپ و نشر کتاب نیز در این کشور رونق گرفته‌اند. با این نگاه اگر نمودار کتابت و کتابخوانی در افغانستان از زمان احمدشاهی با نگارش کتاب تاریخ احمدشاهی، تا زمان حال ترسیم شود، فرهنگ کتاب و کتابخوانی در افغانستان شکل منحنی به خود می‌گیرد. این موضوع بیان می‌کند که بین نوع نظام و وضعیت سیاسی افغانستان و فرهنگ کتابخوانی و بازار نشر کتاب، رابطۀ مستقیمی وجود دارد. در این بین، علاوه بر سیاست‌های فرهنگی حاکمان، وضعیت اقتصادی مردم نیز تأثیر به سزایی دارد.
دلیل نرخ پایین مطالعه از نظر مرکز احصائیه افغانستان
با در نظر داشت این عوامل، بررسی نرخ مطالعه، آمار مراجعه به کتابخانه‌ها، قدرت خرید کتاب، بازار چاپ، نشر و فروش کتاب در افغانستان طی چند سال اخیر، وظعیت نامطلوب و نگران کننده‌ای را نشان می‌دهند. بی‌تردید اگر وضعیت به همین منوال پیش رود، افغانستان در آینده با فقر فرهنگی نگران کننده‌ای روبرو خواهد شد.
در حال حاضر، نرخ مطالعه کتاب در بین مردم افغانستان در پایین‌ترین سطح خود قرار گرفته است. این وضعیت از سوی مرکز احصائیه افغانستان مورد بررسی قرار گرفته است اما این بررسی علت پایین بودن نرخ مطالعه را مردم را مقصر دانسته است در حالی که در کاهش و یا افزایش نرخ مطالعه و علاقمندی مردم به کتاب، عوامل مختلف اجتماعی، سیاسی، روانشناختی و حتی کیفیت صنعت نشر و پخش کتاب، تاثیر مستقیمی دارند.
دسته‌بندی اجتماعی افغانستان نشان می‌دهد که دانش‌آموزان و دانشجویان، عمده‌ترین قشر جامعه هستند که به طور مستقیم با کتاب، کتابخانه، مطالعات عمومی و کتاب‌های پژوهشی و آموزشی سروکار دارند. با حاکمیت مجدد طالبان در افغانستان، دختران و زنان از حضور در مدارس، دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های عمومی ممنوع شده‌اند. به طور طبیعی، در نتیجه این سیاست، هزاران نفر در هر ولایت افغانستان با مراکز آموزش، خرید و مکان مطالعه قطع رابطه کرده‌اند.
علاوه براین، آیندۀ مبهم تحصیلی در افغانستان و همچنین بیکاری قشر تحصیل‌کرده افغانستان، علاقه به کتاب و کتابخوانی را بین دانش‌آموزان و دانشجویان کاهش داده است. چرا که در کنار ارزش ذاتی کسب دانش، انگیزه درآمدزایی و از طریق فراگیری دانش و تخصص، عامل عمده‌ای برای تحصیل است. در بحران اقتصادی موجود در افغانستان و نبود فرصت‌های شغلی برای نسل جوان و تحصیل کرده، به طور طبیعی علاقه به کتاب و پژوهش کاهش می‌یابد. اگر این وضعیت با یک نگاه آینده پژوهانه بررسی شود، علاوه بر کاهش فرهنگ کتابخوانی، این امکان وجود دارد که افغانستان در آینده از لحاظ دانش تخصصی و نیروهای متخصص با فقر عمومی مواجه شود.
سه سال محرومیت آموزشی دختران افغان، هزاران تن را از ادامه تحصیل بازداشته است که بسیاری از آنان ترک تحصیل کرده و با ازدواج‌های زودهنگام مواجه شده‌اند. در یک نگاه واقع‌بینانه می‌توان گفت که این انقطاع تحصیلی برای دختران در این فصل از تاریخ افغانستان، غیر قابل جبران است.
از سوی دیگر، سیاست سانسور کتاب از سوی حکومت و در لیست سیاه قراردادن برخی کُتُب تحت عنوان «کتاب‌های نامطلوب» تأثیرات منفی بر حوزه علمی کشور به جا خواهد گذاشت؛ چنانچه این تجربۀ تلخ در دوره نظام کمونیستی فغانستان رخ داد و پیامدهای منفی به جای گذاشت. علاوه براین، اعمال این نوع سیاست، ناخواسته باعث افزایش شکاف‌های اجتماعی و مذهبی در افغانستان خواهد شد که در دراز مدت به نفع حاکمان افغانستان نخواهد بود.
وضعیت چاپ و نشر بر فرهنگ کتابخوانی
از دیگر سو، وضعیت صنعت چاپ و نشر کتاب در افغانستان نیز در فرهنگ کتابخوانی تاثیر مستقیمی دارد. ناشران افغانستان بدون درنظرداشت نیازهای فرهنگی و علمی افغانستان، طی این سال‌ها کتاب منتشر کرده‌اند. بسیاری از کتاب‌ها حتی به لحاظ املایی و نگارشی وضعیت نامطلوبی دارند. از لحاظ گرافیکی، صفحه‌آرایی و زیبایی بصری، ناشران توجهی به کیفیت کتاب نداشته‌اند. بسیاری از کتاب‌های پر فروش در خارج از افغانستان، توسط ناشران داخلی با گرافیک ضعیف، کاغذ بی‌کیفیت و با روش افست بازنشر شده‌اند که رغبت به مطالعه را کاهش می‌دهد. مشخص است که در کنار سایر عوامل، عدم توجه ناشران به کیفیت چاپ و نشر، بازار کتاب را با افت جدی مواجه می‌سازد.
روی آوری نسل جوان به مطالعه آنلاین
در کنار این عوامل و وضعیت، آنچه باعث امیدواری می‌شود، اقبال نسل جوان به مطالعه نسخه‌های پی‌ای‌اف (PDF) کتاب است. مشکل اصلی در این مسیر، هزینۀ بالای اینترنت در افغانستان است. همچنین عدم امکان دسترسی به برخی منابع فارسی آنلاین مانند نورمگز و کتابخانه‌های مهم دیجیتال چالش دیگری در راه مطالعه آنلاین است.
