بررسی تحولات افغانستان
با بازگشت ترامپ به قدرت، یک بار دیگر سیاست وی در قبال افغانستان محور بحث کارشناسان شده است. در حال حاضر یکی از مباحث مهم، سیاست احتمالی وی در قبال کمک‌های آمریکا به افغانستان است که محور بحث کارشناسان و رسانه‌ها قرار گرفته است.
پس از فروپاشی جمهوریت و روی کار آمدن حکومت طالبان، آن چه بیش از همه افغانستان را تهدید می‌کرد، فروپاشی یک باره اقتصاد این کشور و تکرار وضعیت دهه 90 میلادی بود. این تهدید ناشی از قطع کمک‌های چند میلیارد دلاری به افغانستان بود زیرا اقتصاد افغانستان پس از کنفرانس بن 2001 به شدت متکی بر این کمک‌ها بود که آمریکا بزرگترین کمک کننده به این کشور و تامین کننده بخش بزرگی از بودجه سالانه افغانستان بود.
با وجود پیش‌بینی‌ها مبنی بر فروپاشی اقتصادی افغانستان پس از حاکمیت طالبان، نه تنها که اقتصاد افغانستان در سه سال گذشته فرونپاشید، بلکه اقتصاد این کشور ثبات نسبی رو به توسعه را نیز تجربه کرد. به عقیده بیشتر ناظران و تحلیلگران اوضاع افغانستان، اقتصاد افغانستان به رغم شکنندگی، اما ثبات نسبی داشته است. گزارش‌های دوره‌ای بانک جهانی به این مسئله اذعان دارد.
برخی کارشناسان معتقدند اگر دولت ترامپ کمک‌های آمریکا را به افغانستان قطع کند، اقتصاد افغانستان متلاشی شده و فرو خواهد پاشید. مرتبط با این نگاه دو پرسش مطرح است. نخست این که ثبات نسبی اقتصاد افغانستان در حکومت طالبان وابسته به چه عواملی بوده است و دوم در صورت قطع کمک‌های آمریکا، آیا اقتصاد افغانستانن فرو خواهد پاشید؟
پایه‌های اقتصاد افغانستان در حکومت طالبان
هر چند بررسی جامع و همه‌جانبه عوامل تأثیرگذار بر اقتصاد افغانستان نیازمند مطلب مجزا و مفصلی است که از حوصله این یادداشت کوتاه خارج است اما به طور کلی و فهرست‌وار می‌توان پایه‌های اصلی اقتصاد افغانستان ذیل حکومت طالبان در سه سال گذشته را این عوامل بیان کرد.
الف: تجارت خارجی پویا
عامل تأثیرگذار نخست بر اقتصاد افغانستان، تجارت خارجی پوپا و رو به توسعه افغانستان است که متاثر از سیاست اقتصاد محور حکومت طالبان می‌باشد. حکومت طالبان که درک کرد که هیچ تهدید امنیتی برانداز فرا روی آن قرار ندارد اما اقتصاد ممکن است منجر به براندازی شود، لذا بهبود وضعیت اقتصادی را در دستور کار خود قرار داد. در نتیجه این سیاست، صادرات افغانستان ذیل حکومت طالبان برای نخستین بار در سال گذشته به دو میلیارد دلار رسید.
ب: محو فساد اداری
عامل موثر دوم در اقتصاد افغانستان، مدریت تقریباً سالم و فارغ از فساد اداری ذیل حکومت طالبان است. در نتیجه فساد در دوران جمهوریت، بخشی زیادی از درآمدهای افغانستان از جمله عواید گمرکات حیف و میل می‌شد اما به اذعان ناظران بین‌المللی از جمله گزارش بانک جهانی، حکومت طالبان توانسته است مبارزه موثری با فساد اداری کند و در نتیجه این سیاست، عواید دولت هم در زمینه اخذ مالیات‌ها و هم گمرکات افزایش چشمگیری یافته است. در این بین، جمع‌آوری عواید گمرکی بیش از همه برای ناظران قابل توجه بوده است.
ج: ارز ارسالی توسط مهاجرین
عامل سوم که کمتر در گزارش‌ها به آن پرداخته می‌شود اما در سه سال گذشته نقش موثری در اقتصاد افغانستان داشته است، ارز ارسالی به افغانستان توسط مهاجرین و پناهندگان افغانستان بوده است. طی سه سال گذشته، بیشترین مقدار ارز خارجی وارد شده به افغانستان، پول‌های نقدی است که توسط افغان‌های مقیم خارج برای بستگان آنها در افغانستان ارسال شده است. براساس آمارها سالانه حدود دو میلیارد دلار پول نقد از طریق حواله وارد افغانستان می‌شود که این میزان درکنار افزایش قدرت خرید مردم و با ثبات نگهداشتن پول افغانی کمک شایانی به گردش چرخه اقتصاد افغانستان کرده است.
د: کمک‌های خارجی
عامل چهارم، کمک‌های خارجی است. اقتصاد افغانستان در سه سال گذشته به کمک‌های خارجی متکی بوده است که این کمک‌ها دو گونه به افغانستان ارسال شده است. نخست ارسال مستقیم که اغلب از سوی کشورهای منطقه صورت گرفته است و دوم ارسال از طریق سازمان‌ها و مؤسسات بین‌المللی که اغلب کشورهای غربی از این مسیر کمک‌های خود را اهدا کرده‌اند.
کمک‌های آمریکا
با این که کشورهای زیادی در زمینه کمک‌رسانی به افغانستان دخیل هستند اما طبق آمارها، ایالات متحده آمریکا بیشترین سهم را در کمک‌های انجام شده به افغانستان از طریق سازمان ملل داشته است. بر اساس گزارش سیگار در سه سال گذشته آمریکا حدود ۲۱ میلیارد دلار به افغانستان کمک کرده است. اما باید تصریح کرد که از این میزان کمک‌ها درصد اندکی به افغانستان وارد شده است. بر اساس گزارش سیگار، حدود سه میلیارد دلار از 21 میلیارد دلار به افغانستان وارد شده است و مابقی آن خرج اسکان مهاجرین افغانستان در آلمان، آمریکا، فلیپین و دیگر کشورها شده است.
نقش کمک آمریکا در اقتصاد افغانستان
با این که سه میلیارد دلار، مبلغ قابل توجهی است اما باید تصریح کرد این مبلغ به حکومت طالبان داده نشده بلکه از طریق نهادها و موسسات بین‌المللی زیر نظر سازمان ملل مستقیما به مردم اهدا شده است. با آن که نمی‌توان ذی‌نفع بودن حکومت طالبان را از کمک‌های آمریکا به ویژه کمک‌های نقدی انکار کرد اما در خصوص کمک‌های آمریکا، مقامات آمریکایی و رسانه‌های حامی این کشور و همچنین مخالفان حکومت طالبان با اهداف سیاسی، جوسازی می‌کنند. چنانچه پیشتر بیان شد،، کمک‌های آمریکا به افغانستان، بخشی از کمک‌های جهانی به این کشور است نه کل کمک‌ها.
با این که آمریکا در رده بندی مقام نخست کمک‌کنندگان را دارد ولی تنها کمک‌کننده نیست و در صورت قطع کامل کمک‌های آن کشور، اقتصاد افغانستان آن‌چنان که جوسازی شده است، فرونخواهد پاشید. بدیهی است که قطع این کمک تأثیر خواهد داشت اما این تأثیر بیشتر از آنچه که واقعی باشد ناشی از جوسازی و تبلیغاتی رسانه‌ای خواهد بود.
امکان‌سنجی قطع کمک‌های دولت ترامپ
با اذعان به اینکه کمک‌های آمریکا بر اقتصاد افغانستان تأثیر خود را داشته است اما آیا علی‌رغم اظهارات ترامپ و تلاش برخی از نمایندگان مجلس آمریکا مانند تیم بورچت برای قطع کمک‌ها به افغانستان، این کمک‌ها قطع خواهد شد؟ پاسخ به چند دلیل منفی است.
نخست این که آمریکا ناگزیر است برای باز نگهداشتن کانال ارتباطی با طالبان (در حال حاضر هیچ کانال سیاسی بین دو طرف وجود ندارد) این کمک‌ها را ادامه دهد. دوم این که اگر آمریکا کمک‌های خود به افغانستان را قطع کند، پیامدهای بی‌ثباتی اقتصادی در افغانستان منجر به پیامدهای امنیتی بر این کشور خواهد شد که آمریکا نیز از این پیامدها متاثر خواهد شد. داعش خراسان در این جغرافیا هنوز زنده اما بی رمق است. سوم، در صورت قطع کمک‌ها به افغانستان، این کشور به میدان بلامنازع رقبای آمریکا به‌خصوص چین که ترامپ بیشتر از هر عامل دیگر، نگران آن است، تبدیل خواهد شد. و سرانجام قطع کمک‌ها به وجهه واشنگتن به عنوان مسئول درجه یک شرایط موجود در افغانستان بیشتر از پیش خدشه وارد خواهد کرد.
جدای از موارد ذکر شده، کمک‌های آمریکا به افغانستان در مقایسه با مصارف آمریکا در عرصه جهانی مبلغ ناچیزی است اما استفاده و بهره سیاسی که آمریکا از این کمک‌ها در میدان افغانستان می‌برد، به‌مراتب ارزشمندتر و برای تأمین منافع و امیال آن کشور سود‌آورتر است. این کمک‌ها می‌توانند به عنوان ابزار فشار بر کابل و قندهار عمل کنند.
در مجموع، به احتمال زیاد ترامپ به سوی قطع کمک‌ها آمریکا به افغانستان نخواهد رفت اما تفاوت ترامپ با جو بایدن در این خواهد بود که ترامپ از این کمک‌ها برای تحت فشار قرار دادن حکومت طالبان استفاده خواهد کرد.
