بررسی تحولات افغانستان
با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران، شش کاندیدایی که برای کرسی ریاست جمهوری با یکدیگر رقابت می‌کنند، دیدگاه‌ها و سیاست‌های خود را در حوزه‌های مختلف طی مناظره‌های انتخاباتی، سخنرانی‌ها و یا از طریق شبکه‌های اجتماعی بیان کرده‌اند. این مطلب در پی این است تا ضمن بررسی دیدگاه کاندیداها، پیش‌بینی از آینده روابط ایران و افغانستان پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری بپردازد.
نقش راهبرد حکومتی و سیاست دولتی
اغلب کشورها دارای کلان راهبرد هستند که در آن مسیر حرکت کشور در دراز مدت ترسیم شده است. در ایران این کلان راهبرد، سند چشم‌انداز نامیده می‌شود که فرا دولتی است و هر دولتی با هر گرایش سیاسی در راس امور قرار گیرد، موظف به حرکت در این مسیر است. بر این اساس، سیاست خارجی کلان ایران را باید ذیل سند چشم‌انداز تعریف کرد. بر اساس این سند، در حوزه سیاست خارجی به 3 کلید واژه می‌توان اشاره کرد؛ نگاه به شرق، منطقه‌گرایی و سیاست همسایگی.
بر اساس هر کلید واژه ذکر شده، افغانستان یکی از کشورهای قابل توجه در سیاست خارجی ایران است. اما در این باید به 2 فاکتور اساسی نیز اشاره داشت. نخست، سیاست خارجی تابع متغیرهای متعددی است. در خوشبینانه‌ترین حالت، اگر دولتی با اهتمام به تحقق سند چشم‌انداز در راس امور قرار گیرد، نگاه و سیاست همسایه به ایران بر سیاست خارجی ایران در قبال آن همسایه اثرگذار است. سیاست خارجی یک اقدام دو سویه است و نمی‌تواند یک سویه به پیش رود. دومین فاکتور، نقش فرد است. در علم سیاست بر نقش فرد تاکید شده و تاثر غیر قابل انکاری دارد. رئیس جمهور طراح و مجری سیاست خارجی است و مهم است که با چه دیدگاهی در صدد پیشبرد امور داخلی و خارجی باشد.
دیدگاه کاندیداها درباره افغانستان
شش کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری در مناظرات انتخاباتی و پیام‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی دیدگاه‌های خود را در قبال سیاست خارجی بیان کرده‌اند. هر چند که این کاندیداها سیاست خود را در ارتباط با افغانستان به تفصیل بیان نکرده‌اند اما می‌توان اظهارات آنان را به دو بخش مهاجرین و چارچوب سیاست خارجی بیان کرد.
در بخش مهاجرین افغان مقیم ایران، این اظهارات تحت تاثیر مطالبات مردمی و فضای انتخاباتی است. از بین 3 کاندیدایی که بر اساس نظرسنجی‌ها پیشتار هستند (سعید جلیلی، محمد باقر قالیباف و مسعود پزشکیان)، دو کاندیدا به موضوع مهاجرین افغان اشاره کرده‌اند. این موضوع نشئت گرفته از حجم بالای مهاجرین در ایران است که پس از تحولات 1400 و ورود تعداد زیادی مهاجر افغان، سبب ایجاد اعتراضاتی شده است. محمد باقر قالیباف و مسعود پزشکیان هر دو بر ساماندهی مهاجرین غیر مجاز و انسداد مرز به منظور جلوگیری از ورود مهاجرین اشاره کرده‌اند.
در زمینه چارچوب سیاست خارجی مطرح شده از سوی 3 کاندیدای پیشتاز، می‌توان به یک اصل کلی اشاره کرد. با توجه به تاثیری که تحریم‌های غرب به رهبری آمریکا بر ایران داشته است، دولت‌های گذشته و 3 کاندیداهای پیشتار انتخابات معتقد به یکی از این دو راه حل هستند؛ رفع تحریم‌ها یا خنثی‌سازی تحریم‌ها. حامیان رفع تحریم معتقدند برای حل مشکلات، باید با غرب وارد مذاکره شد و ساز و کارهایی مانند برجام را مهم می‌دانند و حامیان خنثی‌سازی تحریم‌ها معتقد به تعامل با منطقه و همسایگان برای حل مشکلات و ناامید کردن تحریم کنندگان هستند. در عین حال، حامیان رفع تحریم‌ها، معتقد به تعامل با منطقه و همسایگان هستند اما اهتمام به مذاکره با غرب دارند. بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت که در صورت پیروزی هر یک از کاندیداها، افغانستان چه جایگاهی در سیاست خارجی دولت آینده ایران خواهد داشت.
سعید جلیلی از حامیان خنثی‌سازی تحریم‌ها، در سخنان خود درباره سیاست خارجی به فرصت‌های موجود در شرق، حوزه تمدنی، اسلام و همسایگی تاکید داشته است. این کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری، ضمن رد تمرکز سیاست خارجی به تفاهم با غرب، معتقد به پتانسیل‌ها و فرصت‌های اقتصادی برای ایران در تعامل با همسایگان و کشورهای پیرامونی ایران است. برخی از کارشناسان در توضیح سیاست خارجی احتمالی سعید جلیلی، آن را ادامه دهنده راه دولت شهید رئیسی عنوان می‌کنند.
مسعود پزشکیان دیگر کاندیدای پیشتاز انتخابات ریاست جمهوری ایران که از حامیان رفع تحریم‌ها است، رویکرد اقتصاد محور در سیاست خارجی را مطرح کرده و ضمن تاکید بر روابط منطقه‌ای و جهانی، گفته است که من سیاست خارجی را برای منطقه قوی و تحکیم برادری در کشورهای همسایه می‌خواهم و به کشورهای همسایه به چشم فرصت نگاه خواهم کرد. پزشکیان در عین حال، به حل مشکل ایران در ارتباطات بین‌المللی اشاره داشته و گفته است تا زمانی که ایران ارتباطات بین‌المللی خود را حل نکند، روابط با کشورهای همسایه و منطقه ثمربخشی لازم را نخواهد داشت.
محمد باقر قالیباف از کاندیداهای حامی خنثی‌سازی تحریم‌ها، در تشریح سیاست خارجی خود، ضمن نگاه به شرق، تقویت پیوندهای اقتصادی با اولویت همسایگان را مطرح و بر ظرفقیت اقتصادی سازمان‌هایی مانند شانگهای و بریکس اشاره کرده است. این کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری، از ظرفیت بندر چابهار و امکان تبدیل آن به پایتخت دوم اقتصادی ایران سخن گفته است. وی ضمن عدم صادق بودن آمریکا در وعده‌های خود، بیان کرده است که مذاکره با غرب را باید به روش شهید رئیسی دنبال کرد. قالیباف در بخشی از سخنان خود گفته است که حتما (با غرب) مذاکره می کنیم و به توافق می رسیم البته توافقی در چارچوب سیاست‌های ابلاغی که منافع اقتصادی داشته باشد.
جمع‌بندی
قابل پیش‌بینی است که دولت بعدی ایران فارغ از این که چه کسی کرسی ریاست جمهوری بنشیند به ساماندهی مهاجرین غیر مجاز و انسداد مرز خواهد پرداخت. تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی ناشی از حضور حجم بالای مهاجرین، دولت آینده را ناگزیر به این امر خواهد ساخت. درباره سیاست خارجی دولت آینده ایران در قبال افغانستان و حکومت طالبان می‌توان پیش‌بینی کرد که در صورت پیروزی جلیلی یا قالیباف احتمالا سیاست کنونی در زمینه سیاسی و اقتصادی با برخی تعدیلات تداوم خواهد یافت و در صورت پیروزی پزشکیان، سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان بیشتر اقتصاد محور خواهد بود.
