بررسی تحولات افغانستان
راهبرد ترکمنستان؛ حسن همسایگی و تعامل اقتصادی
رفتارشناسی ترکمنستان پس از شکست شوروی سابق در افغانستان، بیانگر نگاه اقتصاد محور این کشور در قبال افغانستان است. ترکمنستان به عنوان یک کشور در حال توسعه، پیوسته در جستجوی منافع بلند مدت اقتصادی در افغانستان و منطقه است. به همین دلیل، عشق‌آباد سیاست بی‌طرفی را اختیار کرده است.
بر اساس همین راهبرد، با ظهور طالبان در سال 1370 شمسی، ترکمنستان زمینه را برای طرح انتقال خط گاز به جنوب آسیا محتمل دانست و بدون هیچ نگرانی با طالبان به عنوان حاکمان افغانستان رابطه سیاسی برقرار کرد. پس از حمله آمریکا به افغانستان نیز ترکمنستان مبتنی بر سیاست بی‌طرفی، نه با آمریکا و ناتو همکاری کرد و نه طالبان را گروه تروریستی عنوان کرد.
با مطرح شدن راهبرد سیاست خارجی اقتصاد محور در دولت پیشین افغانستان، ترکمنستان در جستجوی تحقق رؤیاهای اقتصادی کلان خود برآمد و طرح خط ترانزیت گاز این کشور را به جنوب آسیا در قالب طرح تاپی دنبال کرد.
هر چند که رؤیاهای اقتصادی ترکمن‌ها در نظام پیشین افغانستان محقق نشد اما با ظهور مجدد طالبان در افغانستان، ترکمنستان هدف را دوباره از همان گام اول از سر گرفت. هیئت ترکمنی به ریاست وزیر خارجه ترکمنستان اولین هیئت بلند پایه دیپلماتیک منطقه بود که پس از حاکمیت دوباره طالبان، وارد کابل شد. در سه سال گذشته نیز راهبرد سیاست خارجی دو کشور مبتنی بر تعامل اقتصادی و تطبیق پروژه‌های کلان اقتصادی در منطقه جنوب آسیا بوده است.
روابط اقتصادی؛ از ترانزیت انرژی تا اتصال منطقه‌ای
در حال حاضر، مبادلات کالا، انرژی و مسیرهای ترانزیتی مهمترین بخش روابط اقتصادی ترکمنستان و افغانستان را تشکیل می‌دهند. هم اکنون برق ولایت‌های هرات و شبرغان از ترکمنستان تأمین می‌شود. در بلند مدت، افغانستان می‌تواند بخشی از نیازمندی خود به انرژی را از طریق پروژه‌های انتقال انرژی ترکمنستان به جنوب آسیا تأمین کند. همچنین افغانستان برای اتصال به شریان‌های ترانزیت ریلی منطقه به امتداد راه آهن ترکمنستان به داخل افغانستان نیازمند است.
در این بین، مهمترین پروژه اقتصادی، طرح انتقال گاز ترکمنستان به جنوب آسیا است که از دهه هفتاد شمسی به عنوان بزرگترین پروژه انتقال انرژی در منطقه مطرح شد و بر اساس اسناد و تحلیل‌های کارشناسان، این پروژه بر تحولات داخلی افغانستان و ظهور طالبان در دهه هفتاد نقش داشته است.
پس از ظهور جمهوریت در افغانستان، ترکمنستان طرح انتقال گاز خود به جنوب آسیا را این بار در قالب طرح جدیدی به نام تاپی دنبال کرد. کار این پروژه در سال 1396 با حضور سران کشورهای یاد شده افتتاح شد ولی هیچ پیشرفتی نکرد. حکومت طالبان پس از سه سال رایزنی مجدد، روز چهارشنبه 21 سنبله/ شهریور بار دیگر این پروژه بزرگ و مهم را افتتاح کرد.
در کنار پروژه انتقال گاز، ترکمنستان در صدد است که مازاد برق خود را تحت عنوان تاپ از طریق افغانستان به پاکستان صادر کند. در کنار ترانزیت انرژی، ترکمنستان در صدد اتصال ترانزیت زمینی از طریق دو گمرک تورغندی و آقینه به پاکستان و جنوب آسیا است.
دورنمای رؤیاهای اقتصادی؛ امکان و امتناع
ماهیت رؤیاهای اقتصادی ترکمنستان از مسیر افغانستان، ماهیت دو طرفه دارند. به همان میزان که جنوب آسیا به انرژی ترکمنستان نیازمند است، متقابلا ترکمنستان نیز رشد اقتصاد ملی خود را به انتقال و فروش مازاد انرژی خود به کشورهای جنوب آسیا مرتبط می‌داند. افغانستان در عین حال که از انتقال گاز و برق ترکمنستان در قالب پروژه‌های تاپی و تاپ حق ترانزیت دریافت می‌کند، می‌تواند نیازمندی‌های خود را به انرژی تأمین کند.
بر اساس این منافع مشترک اقتصادی، تاکنون پروژه‌های تاپی، تاپ، امتداد راه آهن ترکمنستان به داخل افغانستان و اتصال آن به کریدور ریلی مزار شریف- هرات- چابهار و همچنین امتداد فیبر نوری در مسیر پروژه تاپی میان مقامات کشورهای هند، پاکستان، افغانستان و ترکمنستان به امضار رسیده‌اند.
با این وجود، این پروژه‌های بزرگ در طول بیست سال گذشته فرصت عملیاتی شدن پیدا نکردند. حضور چالش برانگیز نیروهای ناتو و غرب در افغانستان، تداوم جنگ و ناامنی در ولایت‌های همجوار افغانستان با ترکمنستان و پاکستان، نظم از هم گسسته سیاسی در نظام پیشین افغانستان، هر یک به عنوان مانع و چالش بزرگی در مسیر تحقق این پروژه‌های بزرگ قرار داشتند.
هر چند اکنون هم فراروی اهداف اقتصادی ترکمنستان موانعی وجود دارند ولی پس از تسلط مجدد طالبان بر افغانستان، عشق آباد و کابل بر حسن روابط و تعاملات جدی اقتصاد محور بیشتر از گذشته تلاش کرده‌اند.
بر اساس قرائن، ترکمنستان و حکومت طالبان اجماع نظر دارند که حضور آمریکا و ناتو در افغانستان، دو دهه فرصت تطبیق طرح‌های کلان اقتصادی به خصوص تاپی را ضایع کرده است. طبق یک گفتگوی مستند، رشید مردوف وزیر امور خارجه ترکمنستان در دیدار با امیرخان متقی اذعان کرد که در مدت بیست سال حکومت پیشین افغانستان دست‌هایی در کار بودند که نگذاشتند مردم افغانستان و ترکمنستان از مزایای پروژه‌های تاپی و تاپ بهره‌مند شوند. به گفته وی «اکنون هیچ کسی نیست و من و شما این کار را خواهیم کرد».
با وجود این، به رغم حاکمیت بلامنازعه طالبان بر افغانستان، تأمین امنیت سراسری و علاقمندی حکومت طالبان به تحقق پروژه‌های بزرگ تاپی، تاپ و امتداد راه آهن ترکمنستان به داخل افغانستان، تا کنون بجز افتتاح دوباره پروژه تاپی، عملا پیشرفتی در مسیر این پروژه‌ها صورت نگرفته است.
3 چالش فراروی پروژه‌های ترکمنستان – افغانستان
3 عامل عمده، دورنمای تحقق این پروژه‌ها را با ابهام روبرو می‌سازند. نخستین مانع در راستای تحقق طرح تاپی، تحریم اقتصادی طالبان و بلوکه شدن دارایی‌های ارزی افغانستان توسط آمریکا و غرب است. این وضعیت، توان حکومت طالبان را در پرداخت سهمیه سرمایه‌گذاری افغانستان در این پروژه‌های بزرگ سلب می‌کند.
دومین عامل، وضعیت سیاسی حکومت طالبان در سطح بین‌الملل است. عدم شناسایی حکومت طالبان توسط نظام بین‌الملل، سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های کلان را با نگرانی مواجه می‌سازد.
عامل سوم، منازعات سیاسی بین حکومت طالبان و دولت پاکستان است. در دو دهه اخیر جاده ترانزیتی دارلامان- قیصار در مرزهای افغانستان و ترکمنستان به دلیل ناامنی‌های هدفمند اعمار نگردید و به همین ترتیب از نظر کارشناسان، وجود برخی کانون‌های ناامنی در مسیر اتصال خط ریلی ترکمنستان به افغانستان و کریدور ریلی چابهار نیز مرتبط با رقابت‌های منطقه‌ای دانسته می‌شوند.
تداوم اختلافات سیاسی بین حکومت طالبان و پاکستان نیز وضعیت پروژه‌های مهم اقتصادی افغانستان – ترکمنستان را با ابهام روبرو می‌سازد. در همین راستا تنش سیاسی بین هند و پاکستان نیز تأثیرات جدی بر تحقق پروژه‌های بزرگ مانند تاپی خواهد داشت.
با این نگاه، شرایط اقتضا می کند که حکومت طالبان با نگاهی واقع‌بینانه، به منظور تحقق اهداف اقتصادی مشترک با منطقه، برای حل چالش‌های یاد شده سهم خود را برای رفع موانع موجود ادا کند.
